Truyện thơ Nôm Tống Trân – Cúc Hoa là truyện Nôm khuyết danh, hay còn gọi là truyện Nôm bình dân vì khuyết tên tác giả và niên đại sáng tác. Từ một câu chuyện cổ tích dân gian, tác phẩm đã chuyển thể thành tác phẩm văn học nhờ vào giá trị về nội dung và nghệ thuật mà nó đã mang lại. Cúc Hoa là đại diện của số phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa, phải chịu nhiều thiệt thòi, thách thức nhưng bằng những phẩm chất cao quý sâu trong hồn đã giúp Cúc hoa vượt qua nghịch cảnh, cuộc đời nàng bước sang một trang mới hạnh phúc, trong sáng hơn.

Tác phẩm là câu chuyện đẹp về tình cảm sắt son, sự thủy chung. Thông qua câu chuyện, truyện thơ đã lên án gay gắt sự tàn bạo của xã hội phong kiến, những kẻ có tiền, có quyền bất lương tâm, chà đạp lên tình yêu của con người, đồng thời cũng ngợi ca lòng dũng cảm, kiên quyết, dám đấu tranh, không khoan nhượng trước những thế lực thù địch vì cuộc sống, tình yêu của mình của con người trong xã hội cũ. Cúc Hoa là nhân vật lí tưởng với lòng vị tha cao cả, lòng thương người sâu sắc, bằng ý chí và tình yêu thiết tha, nàng đã dũng cảm, nhẫn nại vượt qua mọi khó khăn, thách thức trong cuộc sống để rồi nhận lại được cái kết viên mãn.

“Mẹ chồng thấy dâu thảo hiền

Đôi hàng nước mắt chảy liền như tuôn.

Khó nghèo có mẹ có con,

Ít nhiều gan sẻ vẹn tròn cho nhau

Lòng con nhường nhịn bấy lâu

Mẹ ăn cơm ấy ngon đâu hỡi nàng

Cúc Hoa nước mắt hai hàng:

“Lạy mẹ cùng chàng chở quản tôi

Gọi là cơm tấm cạnh lê

Mẹ ăn đỡ dạ kéo khi võ vàng”

Ở những dòng thơ đầu của đoạn trích, hiện lên một Cúc Hoa là người con dâu hiếu thảo, lễ phép, ở nhà một dạ nuôi mẹ, chờ chồng. Cúc Hoa xuất thân từ một gia đình quý phái nhưng lại có một người cha tàn nhẫn, ác độc. Vì lòng thương người Cúc Hoa đã giúp đỡ Tống Trân khi chàng nghèo khó, nhưng người cha tàn độc ấy vì lòng tự trọng của gia tộc đã trừng phạt Cúc Hoa, ép nàng phải lấy người con trai ăn xin làm chồng. Từ đấy cuộc đời nàng đã bước sang một trang mới. Phải sống một cuộc đời nghèo khó với Tống Trân và mẹ chồng nhưng nàng không vì thế mà cảm thấy khó chịu, ghét bỏ mà còn luôn yêu thương, chăm sóc mẹ khi chồng đi vắng. Cùng mẹ sẻ chia, lo lắng cho cuộc sống, bữa ăn của mẹ chồng hơn chính bản thân mình.

“Chàng ăn cho sống mình chàng,

Dốc lòng kinh sử văn chương đạo là.

Kể chi phận thiếp đàn bà,

Khó nghèo chớ quản nỗi nhà thảm thương”.

Không những vậy nàng còn là người vợ thủy chung, luôn hi sinh và lo lắng cho chồng. Nàng chấp nhận chịu khổ, chịu khó, hy sinh bản thân phải chịu nhiều thiếu thốn để chăm lo cho chồng, tạo cơ hội để chồng có thể học tập, chờ ngày đỗ đạt, mong chồng có thể công thành doanh toại, tiền đồ sáng lạng. Bên cạnh đó nàng còn tự nhận thân phận của mình cũng như thân phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến phải chịu nhiều uất ức, thiệt thòi, cam chịu những định kiến của xã hội và không có quyền quyết định số phận của đời mình. 

“Kể đoạn Cúc Hoa bán vàng

Bán cho trưởng giả giàu sang hơn người.

Hai bên giả cả hẳn hoi,

Bắc cân định giả được ngoài tám mươi

“Khuyên chàng kinh sử dùi mài cho hay.

Thiếp xin rước một ông thầy,

Để ngày học tập đêm ngày thiếp nuôi”.

Một ngày ba bữa chẳng rời,

Nuôi thầy, nuôi mẹ lại nuôi cả chồng.”

Không chỉ Cúc Hoa mà người mẹ của nàng cũng là đại diện tiêu biểu cho số phận của người phụ nữ trong xã hội cũ, phải chứng kiến con gái mình thương yêu bị chồng đuổi đi mà không thể cứu giúp. Bà chỉ có thể âm thầm giấu chồng gửi vàng cho con gái dặn con gìn giữ để nương tựa mình. Nhưng Cúc Hoa với lòng tin tưởng chồng hết mực, tin chồng sẽ có thể công thành danh toại, nàng đã bán hết số vàng để thuê thầy thợ cho chồng ăn học và thi cử đỗ đạt. Không quản ngại gian khó, “nuôi thầy, nuôi mẹ lại nuôi cả chồng”.

“Khấn trời lạy Phật đòi phen:

“Chứng minh phù hộ ước nguyện chồng tôi.

Khuyên chàng khuya sớm hôm mai,

Cố chăm việc học đua tài cho hay.

Một mai, có gặp rồng mây

Bảng vàng may được tỏ bày họ tên

Trước là sạch nợ bút nghiên

Sau là thiếp cũng được yên lòng này”.

Có thể thấy Cúc Hoa là người vợ thủy chung, thấu tình đạt lí. Nàng đã luôn cầu trời khấn Phật mong người có thể giúp đỡ, phù hộ Tống Trân thành tài. Nàng chấp nhận thân phận nữ nhi phải chịu thiệt thòi, luôn chăm lo giúp đỡ chồng phát triển sự nghiệp. Không những vậy còn luôn chăm sóc mẹ chồng, chăm sóc gia đình một cách chu đáo, hết mực. Phải chịu áp lực, những lời đàm tiếu, cay nghiệt của cha, phải chịu khó, chịu khổ để nuôi chồng để chồng ăn học thành tài, phải nuôi cả người mẹ già nghèo khổ. Thật đáng thương cho số kiếp đáng thương, oan trái của Cúc Hoa. Nhưng thật may mắn vì cuối cùng Tống Trân cũng thi đỗ thành tài, thành quan oai phong kiệt xuất những vẫn luôn nhớ, yêu thương, chung thủy với Cúc Hoa. Kết câu chuyện là cuộc sống hạnh phúc, viên mãn mà Cúc Hoa xứng đáng được nhận.

Ẩn sâu trong bài thơ là giá trị văn hóa, triết lí nhân sinh sâu sắc. Mối quan hệ nàng dâu – mẹ chồng không theo lẽ thường. Trong thời phong kiến, người con dâu phải chịu nhiều ghẻ lạnh của mẹ chồng, bị ức hiếp, cay nghiệt một cách thảm thương dù chung số phận là người phụ nữ. Nhưng trong câu truyện của Cúc Hoa, mối quan hệ ấy lại bình yên đến lạ. Nàng dâu hiếu thảo, lễ phép, hết mực yêu thương gia đình đã làm mẹ chồng cảm động, dù biết gia đình nghèo khổ nhưng Cúc Hoa vẫn sẵn sàng đồng cam cộng khổ, không một lời oán trách hay ghét bỏ mà còn nuôi mẹ, nuôi chồng thành tài. Bên cạnh đó nàng còn là đại diện tiêu biểu cho số phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa. Họ phải sống trong một xã hội phong kiến đầy thối nát, đầy sự áp bức bốc lột, trọng nam khinh nữ. Những áp lực ấy đã vô tình đè lên vai của người phụ nữ, khiến họ cảm thấy đó là lẽ đương nhiên, từ mọi việc như chăm lo cho chồng, cho gia đình, nhà cửa, cho mẹ chồng, phải hy sinh cho sự hạnh phúc ấm nó. Những tư tưởng thối nát ấy đã khiến họ phải luôn chịu đựng mà không thể than trách, sống trong một thế giới đầy tăm tối. Cúc Hoa phải sống một cuộc đời tăm tối, thiệt thòi, vất vả hy sinh như thể nhưng trong tâm nàng vẫn luôn là một người lương thiện, người con hiếu thảo, người vợ thủy chung hết lòng hết dạ vì nhà chồng.

Có thể nói Cúc Hoa là nhân vật lý tưởng cho số phận của người phụ nữ thời phong kiến, tuy phải sống trong một thế giới u tối, ngục tù, nàng vẫn hiện lên với vẻ đẹp nhân hậu và vị tha. Tác phẩm Tống Trân – Cúc Hoa đã mang lại nhiều giá trị văn hóa, triết lí nhân sinh sâu sắc