Hình như trong thế giới của thi ca, mùa thu thường được liên kết với nỗi buồn, một loại buồn có đủ cung bậc, từ sâu sắc và nặng nề đến nhẹ nhàng và thoáng qua. Mỗi thi sĩ đều có một cách riêng để thể hiện nỗi buồn của mình khi nói đến mùa thu. Trong "Thu ẩm" của Nguyễn Khuyến, mùa thu không chỉ là nơi để thưởng thức rượu, mà còn là không gian của nỗi buồn, của một tâm hồn đơn côi đối mặt với cuộc sống. Tựa bài thơ, "Thu ẩm," không chỉ là một nhãn tự mô tả hành động uống rượu trong mùa thu, mà còn chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc hơn. Trong bài thơ này, Nguyễn Khuyến giác quan hóa mùa thu, tạo ra một bức tranh phong cách với đầy đủ sắc màu và âm thanh, tận dụng không gian để thể hiện nỗi buồn lẻ loi của một tâm hồn.

Nếu nhìn từ góc độ không gian và thời gian, bài thơ không giữ chặt một không gian hay thời điểm cụ thể. Có thể nhà thơ uống rượu và sáng tác trong một đêm thu nào đó, nhưng cảnh thu không nhất thiết phải là cảnh đêm tối. Điều này tạo ra sự linh hoạt và sự đa dạng trong bức tranh thu của Nguyễn Khuyến:

Năm gian nhà cỏ thấp le te

Ngõ tối đêm sâu, đóm lập lòe.

Ngôi nhà cô đơn, "thấp le te," không phải là một lâu đài hoành tráng hay biểu tượng của sự giàu có, mà chỉ là một nơi bình dị, giản dị nằm giữa thiên nhiên hùng vĩ. Mái nhà bằng rơm rạ mang đến hình ảnh về cuộc sống thôn dã, nơi mà mọi thứ đều chân thành và không dư dả. Thi nhân, đang ngồi bên chén rượu, nhìn ra bức tranh tối tăm của màn đêm, tạo ra một không gian yên bình và huyền bí. Mô tả về màn đêm sâu thẳm làm tăng cường cảm giác của sự cô đơn và trầm lặng, đặt ra câu hỏi về ý nghĩa sâu xa của cuộc sống và tình thần. Bức tranh mà Nguyễn Khuyến vẽ lên không chỉ là cảnh đêm thu mà còn là hình ảnh về sự tĩnh lặng và hiểu biết về bản thân trong cô đơn. Ánh sáng đom đóm lập lòe như điểm nhấn trong bức tranh, mang lại sự ấm áp và huyền bí trong bóng tối. Những đám đom đóm như những đám hỏa trên bức tranh đêm tối, tạo nên bức tranh đẹp mắt và lãng mạn của đêm thu. Ánh sáng yếu ớt này là nguồn hy vọng và ấm áp duy nhất trong cảnh đêm u tối.


Nguyễn Khuyến không chỉ mô tả về không gian xung quanh mà còn kết hợp tâm trạng và cảm xúc của mình trong bức tranh thu. Sự tưởng tượng và trầm ngâm của ông trở thành một phần của cảnh vật, làm cho độc giả cảm nhận được sự sâu sắc và tinh tế trong bài thơ.

Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt.

Đó là cảnh đêm trăng mùa thu, được ngắm nhìn từ bên cạnh ao nhà, nơi mà vẻ đẹp lóng lánh của bóng trăng bắt đầu hiện hữu: "Làn ao lóng lánh bóng trăng loe". Mỗi chi tiết trong cảnh vật được mô tả một cách sống động, từ sự long lanh của ao nước đến bóng trăng mê hoặc. Những từ ngữ như "lóng lánh" và "loe" không chỉ mô tả vẻ đẹp mà còn gợi lên một cảm giác thần tiên và trữ tình. Cảnh mùa thu còn được thể hiện qua ánh sáng mặt trời, khiến cho không gian trở nên rực rỡ và tươi mới: "Da trời ai nhuộm màu xanh ngắt". Mô tả này không chỉ là việc mô tả một cảnh đẹp tự nhiên mà còn là cách nhấn mạnh vẻ tươi mới, sức sống của mùa thu, khiến nó trở nên gần gũi và thân thuộc.

Nguyễn Khuyến không chỉ mô tả cảnh vật bên ngoài mà còn làm sống động không gian tâm tưởng và ký ức của mình. Cảnh quê, hồn quê là những yếu tố quan trọng, thấm sâu vào tâm hồn ông, và khi ông viết thơ, những hình ảnh này lại trỗi dậy. Đây là cách làm thơ không chỉ dựa trên sự tưởng tượng mà còn là sự kết hợp tinh tế giữa hiện thực và trí tưởng tượng. Bài thơ thuật lại hình ảnh trăng mùa thu, một đề tài phổ biến trong thơ ca, nhưng lại mang đến một góc nhìn mới, tươi mới. Cách Nguyễn Khuyến chọn từ ngữ, xây dựng hình ảnh, và đặt câu chữ tạo nên một bức tranh thu độc đáo, mới lạ, khiến độc giả cảm nhận được vẻ đẹp của mùa thu một cách tươi mới và sâu sắc.

Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe

Rượu tiếng rằng hay, hay chả mấy

Độ năm ba chén đã say nhè.

Chân dung tự họa của nhà thơ Nguyễn Khuyến được vẽ nên trong những năm tháng ẩn dật tại quê nhà, là bức tranh của một tâm hồn trăn trở, đầy những xót xa và niềm đau. Trong đôi mắt đỏ hoe của ông, nổi lên một biểu hiện của nỗi buồn thương và đau đớn sâu sắc.


Nguyễn Khuyến, một nhà thơ và nhà nho, từng đỗ đầu thi hương và thi hội. Tuy nhiên, những danh hiệu và chức vụ của ông đã bị tước đoạt bởi quyết định của vua. Mỗi góc độ của bức chân dung tự họa đều là một tương tác với cuộc đời, với những thăng trầm đầy khổ người nho sĩ. Trong đôi mắt đỏ hoe của Nguyễn Khuyến, người đọc có thể nhìn thấy nhiều điều. Đó có thể là nỗi tiêu cực về cuộc sống, sự thất bại trong sự nghiệp, hay cảm giác của một tâm hồn đang mải mê tìm kiếm ý nghĩa. Mắt đỏ hoe đó còn là biểu hiện của những đau thương và tổn thương từ những trải nghiệm khắc nghiệt. Cụ Tam Nguyên, mặc dù từng có quãng thời gian nằm trong danh sách các nhà hội, nhưng cuộc sống của ông trải qua nhiều sóng gió. Sự phong kiến thăng trầm, sự mất mát trong sự nghiệp và cuộc sống, tất cả đã tạo nên một tâm hồn nặng nề và đau khổ. Nhà thơ Nguyễn Khuyến có lẽ đã trải qua những thời kỳ khó khăn, có lẽ cảm nhận được sự vô vọng của những nỗ lực và đau khổ của những mất mát. Chân dung tự họa không chỉ là bức tranh về vẻ ngoại hình mà còn là cửa sổ mở ra tâm hồn phong cách và đầy nhiệt huyết của một nhà thơ với cuộc sống và truyền thống văn hóa Việt Nam.

Ngọn gió đông ngoảnh lại lệ đầm khăn

Tình thương hải tang điền qua mấy lớp.

(Trở về vườn cũ)

Để giảm bớt cơn đau và hòa mình với nỗi buồn, Nguyễn Khuyến đã tìm đến sự giúp đỡ của túi thơ và bầu rượu. Trong thơ của ông, có một sự độc đáo khi ông tận dụng đề tài rượu, không giống như nhiều nhà thơ khác, ông không uống nhiều, nhưng sự uống rượu của ông không chỉ là để quên đi, mà còn là để ghi nhớ, để chứng kiến nỗi buồn. Sự tận dụng này tạo nên một cái tôi trữ tình, làm nổi bật những cảm xúc và tình cảm sâu sắc của nhà thơ. Trong văn hóa thơ ca Trung Quốc, Lí Bạch nổi tiếng với việc sáng tác về rượu, tuy nhiên, ở miền Nam Việt Nam, Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ nổi tiếng nhất với đề tài này. Trong bài thơ "Thu ẩm," ông không chỉ làm tôn vinh vẻ đẹp của mùa thu, mà còn truyền đạt sâu sắc những cảm xúc đắng cay, nỗi buồn về tình hình đất nước.


Mặc dù bức tranh về việc nhà thơ uống rượu trong đêm thu có vẻ say sưa, nhưng thực chất, ông tỉnh táo. Việc uống rượu chỉ là một cách để giảm bớt đau thương, nhưng nỗi đau và buồn bã về tình hình đất nước vẫn hiện hữu trong tâm trí của Nguyễn Khuyến. Điều này làm nổi bật sự tận thức sâu sắc về tình yêu quê hương, về đất nước đang chịu đựng những thách thức và biến động. Bài thơ "Thu ẩm" không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật với những vần thơ xúc động, mà còn là một biểu tượng của tâm hồn sâu sắc và tinh tế của Nguyễn Khuyến. Nó không chỉ là một bức tranh thu mùa, mà còn là một bức tranh về tình yêu nước, về cái tôi trữ tình, và về những cảm xúc tinh tế nhất của một nhà thơ.