Một trong những nữ thi sĩ nổi tiếng của nền văn học Việt Nam trung đại phải kể đến Hồ Xuân Hương. Bài thơ Bánh trôi nước là một tác phẩm hay của bà:

“Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son”

Bài thơ miêu tả hình ảnh bánh trôi nước, nhưng nhằm ẩn dụ cho người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa. Không chỉ là vẻ đẹp bên ngoài mà còn về số phận, cuộc đời nữa.

Họ có vẻ bề ngoài “vừa trắng lại vừa tròn” - trong quan niệm xưa thì người phụ nữ xinh đẹp thường có ngoại hình đầy đặn, trắng trẻo. Hồ Xuân Hương miêu tả cách làm bánh trôi gồm có các công đoạn là luộc bánh trong nước, khi nào bánh nổi lên mặt nước có nghĩa là đã chín. Bên trong nhân bánh thường được làm bằng đường phên. Viên bánh rắn hay nát phụ thuộc vào tay người nắn có khéo léo. Nhưng thực chất, nhà thơ muốn nói về số phận bạc mệnh của người phụ nữ. Cụm từ “thân em” thường xuất hiện trong ca dao:

“Thân em như trái bần trôi
Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu?”

Hay:

“Thân em như tấm lụa đào
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai?”

Trong ca dao, “thân em” ý chỉ cho số phận của người phụ nữ, sống phụ thuộc và bất hạnh phúc. Tác giả sử dụng thành ngữ “bảy nổi ba chìm” gợi ra một cuộc đời không bình yên mà phải chịu nhiều lận đận, long đong. Câu thơ “rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn” cho thấy người phụ nữ không thể làm chủ cuộc đời, phải phụ thuộc vào người khác. Theo quan điểm lễ giáo phong kiến, người phụ nữ sẽ phải tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử (ở nhà nghe theo cha, lấy chồng theo chồng, chồng chết thì nghe con). Rõ ràng, họ phải chịu lệ thuộc vào đàn ông, không được sống theo mong muốn của bản thân. Tuy vậy, hạnh, người phụ nữ vẫn gìn giữ được tâm hồn cao quý: “Mà em vẫn giữ tấm lòng son”. Tấm lòng trong sạch, đẹp đẽ của người phụ nữ vẫn được giữ gìn.

Có thể khẳng định, bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương là một tiếng nói đồng cảm, thấu hiểu cho người phụ nữ.