Bài thơ mở đầu bằng hai câu thơ gợi tả cảnh vật rất đặc trưng của mùa thu làng quê Bắc Bộ:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.

Nguyễn Khuyến sử dụng hình ảnh "ao thu" với nước "trong veo" để miêu tả sự trong trẻo, tĩnh lặng của thiên nhiên. Cái "lạnh lẽo" của ao thu không chỉ diễn tả cái se lạnh của tiết trời thu mà còn gợi lên sự tĩnh mịch, cô quạnh của không gian. Hình ảnh "chiếc thuyền câu bé tẻo teo" càng làm nổi bật sự nhỏ bé, lặng lẽ của con người trước thiên nhiên bao la. Sự hiện diện của chiếc thuyền câu nhỏ bé giữa lòng ao thu gợi lên cảm giác thanh tĩnh, tách biệt khỏi thế gian ồn ào.

Tiếp theo, hai câu thực miêu tả những chuyển động nhẹ nhàng, tinh tế của cảnh vật:

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.

Nguyễn Khuyến sử dụng những từ ngữ như "gợn tí" và "khẽ đưa vèo" để miêu tả những chuyển động rất nhẹ nhàng, tinh tế của sóng nước và lá vàng. Hình ảnh "sóng biếc" gợn nhẹ theo làn gió, lá vàng rơi lả lơi trước gió tạo nên một không gian yên tĩnh, thanh bình. Cảnh vật mùa thu trong thơ Nguyễn Khuyến không chỉ có màu sắc nhẹ nhàng mà còn có những chuyển động rất tinh tế, mờ nhạt, thể hiện sự tĩnh lặng, lắng đọng của không gian.

Trong hai câu luận, Nguyễn Khuyến tiếp tục mở rộng bức tranh mùa thu với bầu trời và không gian xung quanh:

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Hình ảnh "tầng mây lơ lửng" và "trời xanh ngắt" thể hiện một bầu trời cao rộng, trong xanh và lặng lẽ. Mây lơ lửng không trôi nhanh mà như đứng yên, tạo nên sự mênh mang, yên bình. Ngõ trúc quanh co, uốn lượn, nhưng lại "khách vắng teo", không một bóng người qua lại, càng làm tăng thêm sự tĩnh mịch, cô đơn của không gian mùa thu. Sự vắng vẻ của không gian, kết hợp với hình ảnh con người nhỏ bé, lặng lẽ như chiếc thuyền câu, tạo nên một cảm giác trầm buồn, cô quạnh.

Hai câu kết của bài thơ bộc lộ rõ hơn tâm trạng của tác giả:

Tựa gối buông cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

Hình ảnh "tựa gối buông cần" gợi tả sự thư thái, nhưng đồng thời cũng thể hiện một sự chờ đợi mỏi mòn, không có mục đích rõ ràng. "Lâu chẳng được" thể hiện sự vô vọng, chán nản. Âm thanh "cá đâu đớp động" là âm thanh duy nhất trong bài thơ, nhưng đó cũng chỉ là một tiếng động nhẹ nhàng, bất ngờ trong không gian tĩnh lặng. Điều này càng làm nổi bật sự tĩnh lặng, yên ắng của cảnh vật, cũng như sự cô đơn, trống trải trong lòng người.

Nguyễn Khuyến qua "Thu điếu" đã không chỉ vẽ lên một bức tranh mùa thu tĩnh lặng, trong trẻo mà còn gửi gắm vào đó nỗi lòng của chính mình. Nhà thơ cảm nhận sự nhỏ bé của con người trước thiên nhiên rộng lớn, cô đơn trong cuộc đời. Nỗi buồn man mác ấy không chỉ là nỗi buồn của riêng ông mà còn là tâm trạng chung của nhiều trí thức Nho học trong bối cảnh xã hội đầy biến động thời bấy giờ.

Nguyễn Khuyến đã thành công trong việc sử dụng từ ngữ, hình ảnh và âm thanh để tạo nên bức tranh mùa thu đặc trưng của đồng quê Bắc Bộ. Từ ngữ được chọn lọc kỹ càng, thể hiện sự tinh tế trong việc miêu tả cảnh vật và tâm trạng. Hình ảnh "ao thu", "chiếc thuyền câu", "sóng biếc", "lá vàng", "tầng mây", "trời xanh", "ngõ trúc" đều rất bình dị, gần gũi với đời sống nông thôn, nhưng qua ngòi bút của Nguyễn Khuyến, chúng trở nên sinh động, đầy chất thơ. Âm thanh "đớp động" của cá tạo ra sự bất ngờ, phá vỡ sự tĩnh lặng của không gian, tạo nên điểm nhấn cho bài thơ.

"Thu điếu" của Nguyễn Khuyến là một bài thơ đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách thơ tả cảnh ngụ tình của ông. Bài thơ không chỉ miêu tả cảnh sắc mùa thu Bắc Bộ một cách tinh tế mà còn thể hiện tâm trạng cô đơn, buồn bã của tác giả. Qua bài thơ, người đọc không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn cảm nhận được nỗi lòng sâu kín của Nguyễn Khuyến, một nhà thơ yêu thiên nhiên, yêu quê hương và có tâm hồn nhạy cảm trước những biến đổi của thời cuộc.

Được mệnh danh là “Tam Nguyên Yên Đổ”, Nguyễn Khuyến không chỉ là một người tài có công với đất nước, ông còn là một thi nhân với nhiều tác phẩm sống mãi với thời gian. Bài thơ “Thu điếu” được trích từ một trong ba bài về chùm thơ thu của ông. Bài thơ là bức tranh miêu tả khung cảnh mùa thu của làng quê Việt Nam khi thời tiết đã cuối thu đầu đông. Không chỉ vậy, đó còn là những hoạt động, tâm tư của con người về cuộc sống.

Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ lớn của nền văn học nước nhà, thơ của ông luôn nhẹ nhàng, sâu lắng nhưng lại mang nhiều giá trị nhân sinh cũng như những triết lý sâu sắc. Không chỉ vậy, ông còn là một người hiền tài, yêu nước thương dân, sẵn sàng đặt lợi ích của đất nước lên trên lợi ích của bản thân mình. Cũng có lẽ bởi vậy, mà trong thơ của mình, ông thường viết về thiên nhiên, về con người, về cuộc sống ở nơi làng quê Việt Nam. Lên làm quan vào thời điểm nước mất nhà tan, tình hình chính trị loạn lạc, ông lựa chọn cáo quan về quê ở ẩn, sống một cuộc đời an nhàn, bình dị nơi quê nhà, nhưng trong thâm tâm, ông vẫn chưa từng nguôi nỗi lòng, suy nghĩ về việc dân, việc nước.

Tập thơ thu của ông gồm ba bài thơ “Thu Vịnh”, “Thu Điếu” và “Thu Ẩm”. Trong đó, “Thu Điếu” cũng là bài thơ nổi bật nhất trong tập ba bài thơ trên. Bài thơ “Thu Điếu” đã miêu tả cho chúng ta bức tranh thu tĩnh lặng, cũng là nỗi niềm, tình cảm lớn lao của nhà thơ đối với quê hương của mình. Đặt trong hoàn cảnh đó, đó còn là sự trầm lắng của một thi nhân “tài hoa bất đắc chí”.

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
Tựa gối, ôm cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

Mở đầu bài thơ, tác giả đã miêu tả cho chúng ta về khung cảnh nơi mà nhân vật trữ tình ngồi câu cá, một không gian rộng lớn, cảm tưởng như lại càng rộng lớn hơn khi chỉ có một sự vật ở giữa không gian ấy. Mặt nước “trong veo” như một tấm gương rộng lớn, phản chiếu cảnh vật xung quanh. Khi cúi xuống, tưởng chừng như có thể nhìn thấy những sinh vật ở dưới phía đáy. Thế nhưng, khung cảnh to lớn ấy càng làm chúng ta thấu cảm được cái lạnh lẽo của không gian.

Nhưng, ở giữa không gian lạnh lẽo ấy, vẫn không làm sự sống bị mờ nhạt đi. Hai câu thơ tả thực tiếp theo đã cho chúng ta thấy được vẻ đẹp của sự sống vẫn đang hiện hữu. Màu sắc như hòa quyện với nhau, tạo nên sự hài hòa của sự vật, hiện tượng đời sống. Màu xanh tuy làm chủ đạo cho bài thơ với những gam màu xanh khác nhau như “xanh biếc”, “xanh ngắt” làm không gian trầm lặng hơn, mang sắc lạnh nhiều hơn, nhưng điểm xuyết vào đó vẫn có màu vàng của lá cây. Chỉ là một chấm nhỏ ấy thôi, nhưng như làm bừng sáng cả một không gian, cũng như khiến con người ta cảm giác như đang được sưởi ấm. Phép đối tài tình làm nổi bật nét thu, tô đậm lên hai giác quan mà con người cảm nhận được không gian xung quanh. Chữ “vèo” tưởng chừng như bình thường, nhưng lại là phát hiện tuyệt vời, mà sau này nhân sĩ Tản Đà vừa khâm phục, cũng lại vừa tâm đắc. Không gian như lại được mở rộng ra ở hai câu thơ tiếp theo. Bầu trời cao, trong xanh vời vợi là một trong những đặc điểm nổi bật nhất khi nhắc đến mùa thu. Mây trắng lười biếng, lơ lửng trôi nổi trên nền trời trong vắt. Con người dường như cũng không xuất hiện, khi “khách vắng teo”. Cảm tưởng như thật tĩnh lặng, heo hút. Tất cả như đã gói gọn lại, như đã cô đọng lại để tạo nên một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp. Đây cũng là khung cảnh thường nhìn thấy mỗi khi mùa thu ghé tới thăm chúng ta.

Sáu câu thơ đầu tiên đã đưa ta đến gần hơn với khung cảnh thiên nhiên làng quê Việt Nam vào mùa thu. Chỉ tới hai câu thơ cuối cùng, thì mới có sự xuất hiện của con người. Nhưng con người cũng thật yên lặng, như hòa mình vào cùng với không gian vậy. Hình ảnh của con người thật nhàn nhã, cảm tưởng như đang tận hưởng vẻ đẹp của đất trời mùa thu. Người câu cá như đang thả mình theo làn sương hơi, trôi bồng bềnh vào mộng đẹp của mùa thu mang lại. Chỉ tới khi nghe thấy tiếng cá quẫy nước, người câu cá dường như mới chợt bừng tỉnh khỏi mộng cảnh. Một tâm hồn thanh cao, không vướng bụi đời. Trông thì thật cô đơn, nhưng có lẽ lại không cô đơn như chúng ta vẫn hằng tưởng. Trông thì thật tĩnh lặng, thế nhưng trong thâm tâm nhân vật trữ tình - ở đây cũng có thể hiểu là tác giả Nguyễn Khuyến có lẽ đang trào dâng những suy nghĩ, những trăn trở vì việc dân, việc nước.

Có thể nói, bài thơ “Thu Điếu” (hay “Câu cá mùa thu”) là một tác phẩm ấn tượng, nổi bật mỗi khi chúng ta nhắc tới thơ ca Trung Đại. Tam Nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến hay “Thu Điếu” sẽ mãi là ánh sao sáng trên nền trời văn học Việt Nam.