Văn học Việt Nam là một kho tàng vô cùng phong phú với các tác phẩm có sức ảnh hưởng sâu rộng, nhiều tác phẩm được xây dựng từ những yếu tố vay mượn, cải biến và sáng tạo từ những nguồn cảm hứng hoặc tác phẩm đi trước. "Truyện Kiều" của Nguyễn Du là một minh chứng điển hình cho sự vay mượn, cải biến và sáng tạo trong văn học. Được sáng tác vào cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, "Truyện Kiều" là một sự tiếp nhận tinh tế từ tác phẩm "Kim Vân Kiều truyện" của Thanh Tâm Tài Nhân, một tác phẩm nổi tiếng của văn học Trung Quốc. Nguyễn Du đã mượn cốt truyện và hình tượng nhân vật từ "Kim Vân Kiều truyện" nhưng đã cải biến và sáng tạo theo những cách thức rất riêng, thể hiện tài năng văn học vượt trội của ông.

• Vay mượn cốt truyện: "Truyện Kiều" lấy cốt truyện từ "Kim Vân Kiều truyện" của Thanh Tâm Tài Nhân. Cả hai đều kể về một cô gái tài sắc vẹn toàn, Kiều (Vân Kiều trong nguyên tác), người phải chịu những đau khổ, gian truân trong cuộc sống vì số phận nghiệt ngã. Cả hai tác phẩm đều xây dựng hình ảnh người phụ nữ chịu đựng số phận đầy bi kịch, song hành với đó là tình yêu và lòng hiếu thảo.
• Cải biến về nhân vật: Mặc dù giữ nguyên nhân vật chính là Kiều, Nguyễn Du đã cải biến rất nhiều về tính cách, số phận và quan điểm nhân sinh. Trong "Truyện Kiều", Kiều không chỉ là hình mẫu của một người phụ nữ tài sắc vẹn toàn mà còn là hiện thân của trí tuệ, lòng nhân ái và sự kiên cường. Những cảm xúc mà Nguyễn Du khắc họa qua Kiều cũng đa dạng và sâu sắc hơn, như sự hi sinh, sự lựa chọn trong tình yêu, và sự cảm nhận về số phận.
• Sự thay đổi trong kết thúc: Trong "Kim Vân Kiều truyện", câu chuyện kết thúc không có sự giải thoát rõ ràng cho nhân vật chính. Trong khi đó, Nguyễn Du đã để Kiều được đoàn tụ với gia đình, mặc dù cái kết vẫn đượm buồn và không thể hoàn toàn hạnh phúc. Việc cải biến này giúp tác phẩm "Truyện Kiều" trở nên có tính nhân văn hơn, tạo ra một không gian rộng lớn cho sự suy tư về đạo lý và nhân tình.

• Về hình tượng nhân vật: Nguyễn Du đã vay mượn hình tượng của Kiều từ "Kim Vân Kiều truyện", nhưng sáng tạo thêm chiều sâu nội tâm cho nhân vật này. Kiều trong "Truyện Kiều" không chỉ là cô gái xinh đẹp, tài giỏi mà còn là người có bản lĩnh sống, một cá nhân biết cảm nhận, biết đấu tranh với số phận. Điều này thể hiện rõ qua những đoạn thơ thể hiện sự tự ý thức và khát vọng của Kiều.
• Về ngôn ngữ và nghệ thuật thơ: Nguyễn Du đã vay mượn lối viết của các tác giả Trung Quốc nhưng sáng tạo trong việc sử dụng ngôn ngữ thuần Việt, mang đậm dấu ấn văn hóa và bản sắc dân tộc. Bằng việc sử dụng thể thơ lục bát, Nguyễn Du đã đưa "Truyện Kiều" đến với đại chúng, không chỉ đẹp về hình thức mà còn dễ đi vào lòng người, phản ánh được tinh thần dân tộc, qua đó tăng thêm sự sinh động và ý nghĩa cho câu chuyện.
• Về chủ đề và nội dung: Trong khi "Kim Vân Kiều truyện" thiên về khắc họa nỗi đau khổ của Kiều trong mối quan hệ với xã hội phong kiến, "Truyện Kiều" của Nguyễn Du lại có một chiều sâu hơn về những quan niệm đạo đức, về sự bi ai trong mối quan hệ giữa con người và số phận. Nguyễn Du cải biến tác phẩm để phản ánh quan điểm nhân văn sâu sắc, thể hiện sự cảm thông và thương xót đối với thân phận con người.

• Về quan niệm nhân sinh: Nguyễn Du đã sáng tạo khi đưa vào tác phẩm một quan niệm nhân sinh độc đáo. Kiều không chỉ là biểu tượng của sự hi sinh, mà còn là hiện thân của phẩm giá, trí tuệ, và những suy tư về đời sống. Điều này đặc biệt thể hiện qua những lời thơ mà Nguyễn Du để Kiều tự thuật về số phận của mình. Cái nhìn về nhân quả, về số phận bi đát của con người trong xã hội phong kiến được Nguyễn Du tiếp nhận từ "Kim Vân Kiều truyện" nhưng đã được nhìn nhận từ một góc độ nhân đạo hơn, đầy sự cảm thông.
• Về kết cấu câu chuyện: Nguyễn Du không chỉ giữ lại cốt truyện mà còn cải biến và làm phong phú thêm mối quan hệ giữa các nhân vật. Tình yêu của Kiều với Thúc Sinh được làm nổi bật, không chỉ là tình yêu lãng mạn mà còn là tình yêu gắn với lòng hiếu thảo và đạo lý. Những cuộc gặp gỡ của Kiều và các nhân vật khác như Kim Trọng, Sở Khanh hay Từ Hải cũng được sáng tạo để thể hiện những giá trị đạo đức, nhân văn sâu sắc.
• Về hình thức nghệ thuật: Bằng việc sử dụng thể thơ lục bát, Nguyễn Du đã tạo ra một không gian đặc biệt, dễ dàng đi vào lòng người. Thơ lục bát vừa giữ được vẻ trang trọng, uyển chuyển, vừa gần gũi, dễ hiểu, phù hợp với các giá trị văn hóa dân tộc và phong cách tự sự mà Nguyễn Du muốn thể hiện.

Việc vay mượn, cải biến và sáng tạo trong "Truyện Kiều" của Nguyễn Du không chỉ là sự tiếp nhận một câu chuyện có sẵn mà còn là sự sáng tạo độc đáo, nâng tầm tác phẩm lên một giá trị văn học sâu sắc. Nguyễn Du đã thổi vào "Truyện Kiều" một linh hồn mới, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam, đồng thời phản ánh rõ nét những quan niệm về nhân sinh, số phận và đạo lý của con người. Nhờ vào sự sáng tạo này, "Truyện Kiều" không chỉ là một tác phẩm văn học nổi bật của Việt Nam mà còn là một di sản văn hóa quý giá, có ảnh hưởng sâu rộng trong lòng dân tộc và trên thế giới.