1. Phân hóa địa hình:
Địa hình châu Á vô cùng phức tạp và đa dạng, có thể chia thành các khu vực chính:
Hệ thống núi và sơn nguyên đồ sộ: Chiếm phần lớn diện tích châu Á, tập trung ở trung tâm và phía nam, với những dãy núi cao và hiểm trở như Himalaya (nơi có đỉnh Everest cao nhất thế giới), Karakoram, Thiên Sơn, Côn Luân, Altai,... Các sơn nguyên rộng lớn như Tây Tạng, Iran, Trung Á.
Đồng bằng rộng lớn: Phân bố ở phía bắc (đồng bằng Tây Siberia), phía đông (đồng bằng Hoa Bắc, Hoa Trung), phía nam (đồng bằng Ấn Hằng) và ven các con sông lớn.
Các bán đảo và quần đảo: Nhiều bán đảo lớn như Ả Rập, Ấn Độ, Đông Dương, Triều Tiên và vô số các quần đảo lớn nhỏ ở Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương.
Sự phân hóa địa hình này tạo ra sự khác biệt lớn về độ cao, độ dốc, hướng sườn và ảnh hưởng đến khí hậu, sông ngòi và cảnh quan của từng khu vực.
2. Phân hóa khí hậu:
Do lãnh thổ trải dài từ vùng cực Bắc đến gần xích đạo, châu Á có hầu hết các đới khí hậu trên Trái Đất, từ cực lạnh đến nhiệt đới, và cả khí hậu lục địa khắc nghiệt. Sự phân hóa khí hậu thể hiện rõ nét qua:
Đới khí hậu cực và cận cực: Ở Bắc Á, với mùa đông rất lạnh và kéo dài, mùa hè ngắn và mát.
Đới khí hậu ôn đới: Phân bố ở Trung Á, Đông Á và một phần Tây Á, với sự phân hóa theo mùa rõ rệt. Khí hậu lục địa khô hạn ở Trung Á, khí hậu gió mùa ẩm ở Đông Á.
Đới khí hậu cận nhiệt: Phân bố ở Tây Á, một phần Trung Á và Nam Á, với mùa hè nóng khô, mùa đông ấm.
Đới khí hậu nhiệt đới: Phân bố ở Nam Á và Đông Nam Á, với nhiệt độ cao quanh năm và lượng mưa lớn, đặc biệt là ở khu vực gió mùa.
Khí hậu gió mùa: Ảnh hưởng mạnh mẽ ở Đông Á, Đông Nam Á và Nam Á, với hai mùa gió rõ rệt: gió mùa đông lạnh khô và gió mùa hè nóng ẩm, mang mưa.
Khí hậu lục địa: Phổ biến ở Trung Á và Tây Á, với biên độ nhiệt ngày đêm và giữa các mùa lớn, lượng mưa ít.
3. Phân hóa sông ngòi:
Mạng lưới sông ngòi châu Á phân bố không đều và có chế độ nước phức tạp, phụ thuộc vào khí hậu và địa hình của từng khu vực:
Các sông đổ ra Bắc Băng Dương: Như Obi, Enisei, Lena, thường bị đóng băng vào mùa đông và có lũ vào mùa xuân do băng tuyết tan.
Các sông đổ ra Thái Bình Dương: Như Hoàng Hà, Trường Giang, Mê Kông, có chế độ nước theo mùa gió, mùa lũ vào mùa hè và mùa thu.
Các sông đổ ra Ấn Độ Dương: Như sông Ấn, sông Hằng, phụ thuộc vào lượng mưa và băng tuyết tan từ dãy Himalaya.
Các sông nội địa: Ở Trung Á và Tây Á, các sông thường ngắn, ít nước và phụ thuộc vào nguồn nước từ băng tuyết tan.