Âu Cơ là tổ mẫu của người Việt. Câu chuyện của bà cùng Lạc Long Quân được ghi lại như một thần thoại.
Tên gọi của Ẩu Cơ hoàn toàn không phải tên người thật sự, mà giống như một danh hiệu. Theo mặt chữ Hán, Ẩu là một từ chỉ người mẹ hoặc cách gọi thường dùng để chỉ đàn bà, con gái. Còn chữ Cơ ban đầu là họ của các Thiên tử nhà Chu. Ngoài ra, chữ Cơ cũng thường dùng kèm theo với ý nghĩa cô gái này là ca kỹ hay thiếp của một người quyền quý. Tương truyền, Ẩu Cơ là con gái của Đế Lai. Trong khi đi tuần thú phương Nam, ông đã để Ẩu Cơ lại trên một cái động. Dân phương Nam khổ vì bị người Bắc phương quấy nhiễu, không được yên sống như xưa mới cùng gọi Long Quân rằng: "Bố ơi ở đâu mà để cho dân Bắc xâm nhiễu phương dân".
Khi Lạc Long Quân đi đến đây, thấy Ẩu Cơ xinh đẹp nên đã đem lòng yêu mến. Ông bèn hóa thành một trang thiếu niên phong tư tú lệ, tả hữu kẻ hầu người hạ đông đúc, vừa đi vừa ca hát đánh trống. Cung điện tự nhiên dựng lên. Ẩu Cơ thấy thế vui mừng e thẹn, bèn bằng lòng cùng Lạc Long quân sinh sống cùng nhau. Đế Lai trở về, không thấy Ẩu Cơ, sai quần thần đi tìm khắp thiên hạ. Lạc Long Quân có phép thần thông biến hóa thành trăm hình vạn trạng làm cho bọn đi tìm đều sợ hãi không dám sục sạo, Đế Lai bèn phải trở về. Lâu sau, Ẩu Cơ đẻ ra một cái bọc, cho là điềm bất thường bèn vứt ra cánh đồng. Sau sáu bảy ngày, bọc vỡ ra một trăm quả trứng, mỗi trứng nở ra một con trai, mới đem về nhà nuôi. Không phải bú mớm, các con tự lớn lên, trông đẹp đẽ kỳ dị, người nào cũng trí dũng song toàn, người người đều kính trọng cho là triệu phi thường. Long Quân ở lâu dưới Thủy Quốc vợ con thường muốn về đất Bắc. Lúc này, Ẩu Cơ nhớ nhà bèn tính đem con về, nhưng Hoàng Đế sợ hãi bèn chặn lại, không để mẹ con Ẩu Cơ bước qua biên giới. Mẹ con Ẩu Cơ không thể về được bèn quay về nước Nam mà gọi Long Quân rằng: "Bố ở nơi nào mà để mẹ con tôi cô độc, ngày đêm buồn khổ thế này". Long Quân bỗng trở về, gặp nhau ở đất Tương. Ẩu Cơ nói: "Thiếp vốn là người nước Bắc, ở với vua, sinh hạ được trăm con trai, vua bỏ thiếp mà đi, không cùng thiếp nuôi con, làm người vô phu vô phụ, chỉ biết thương mình". Long Quân nói: "Ta là nòi rồng, đứng đầu thủy tộc, nàng là giống tiên, sống ở trên đất, tuy khí âm dương hợp lại mà sinh ra con, nhưng thủy hỏa tương khắc, giòng giống bất đồng, khó ở lâu với nhau được, nay phải chia lá. Ta đem năm mươi con về Thủy Phủ chia trị các xứ, năm mươi con theo nàng về ở trên đất, chia nước mà trị. Lên núi, xuống bể, hữu sự báo cho nhau biết, đừng quên".
Trăm con vâng theo, sau đó từ biệt mà đi. Ẩu Cơ và năm mươi con lên ở đất suy phục lẫn nhau, cùng tôn người con cả lên làm vua, hiệu là Hùng Vương, lấy tên nước là Văn Lang. Đó trăm người con trai chính là tổ tiên của người Việt.