Xuân Quỳnh (1942-1988) nhà thơ nổi tiếng với những bài thơ như Thuyền và biển; Sóng; Tiếng gà trưa... biểu lộ một hồn thơ nồng nàn, đằm thắm dào dạt thương yêu. Bài thơ tiếng gà trưa được viết vào những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Tiếng gà trưa là âm thanh, tiếng gọi của quê hương, gia đình, xóm làng còn in đậm trong lòng người lính ra trận, trở thành hành trang của người lính trẻ.

Tiếng gà nhà ai nhảy ổ cục...cục tác cục ta cất lên nơi xóm nhỏ. Tiếng gà là âm thanh rất bình dị, quen thuộc của làng quê bao đời nay. Với người lính, âm thanh quen thuộc ấy gây cho anh bao xúc động. Nó làm xao động cái nắng trưa trên đường hành quân. Âm thanh ấy làm cho anh như đang sống lại thời thơ ấu đẹp đẽ của mình, nó như tiếp thêm sức mạnh cho đôi chân anh bớt mỏi, cho lòng anh xúc động dạt dào:

Cục...cục tác cục ta
Nghe xao động nắng trưa
Nghe bàn chân đỡ mỏi
Nghe gọi về tuổi thơ

Đến đoạn thơ thứ hai, trong hai mươi sáu câu thơ, câu thơ Tiếng gà trưa được nhắc lại ba lần, âm thanh ấy gọi về bao kỉ niệm thân yêu. Xa xa tiếng gà trưa vọng lại, người chiến sĩ nhớ về người bà thân yêu chắt chiu từng quả trứng hồng. Những quá trứng hồng, đàn gà chi chít đông đúc. Ta như thấy rất nhiều gà, rất nhiều màu sắc và lứa gà:

Tiếng gà trưa
Ổ rơm hồng những trứng
Này con gà mái mơ
Khắp mình hoa đốm trắng
Này con gà mái vàng
Lông óng như màu nắng.

Trong bức tranh gà mà Xuân Quỳnh miêu tả rất đặc biệt, ê rơm vàng óng lăn lóc những quá trứng hồng, con gà mái mơ có bộ lông đan sen các màu trắng, đen, hồng... trứng nó giống hình hoa văn mà người nghệ sĩ tạo hình chấm phá. Ánh vàng rực rỡ của con gà mái vàng, lông óng lên như màu nắng, bà cùng cháu vừa tung những hạt cơm, hạt gạo cho lũ gà ăn, quan sát những chú gà xinh đẹp đang nhặt thóc quanh sân. Cháu cùng bà đếm từng chú gà trong vườn nhà.

Tiếng gà trưa cất lên nơi xóm nhỏ, người chiến sĩ nhớ về người bà thân yêu. Tuổi thơ sống bên bà có biết bao kỉ niệm đáng nhớ, tính hiếu kỳ, tò mò của trẻ thơ quan sát con gà đẻ trứng. Rồi bị bà mắng, sợ mặt bị lang, trong lòng cháu hiện lên lo lắng:

Tiếng gà trưa
Có tiếng bà vẫn mắng
Gà đẻ mà mày nhìn
Rồi sau này lang mặt
Cháu về lấy gương soi
Lòng dại thơ lo lắng

Cháu còn làm sao quên được hình ảnh Tay bà khom, soi trứng... bà "tần tảo" "chắt chiu" từng quả trứng hồng cho con gà mái ấp là cháu lại nhớ đến bao nỗi lo của bà khi mùa đông tới:

Khi gió mùa đông tới
Bà lo đàn gà toi
Mong trời đừng sương muối
Để cuối năm bán gà
Cháu được quần áo mới.

Đoạn thơ nghe giản dị mà thật gần gũi nhường nào, những chi tiết tác giả miêu tả gắn bó thân thuộc với quê hương làng xóm, hơn thế nó là những kỉ niệm không bao giờ phai nhạt trong tâm trí trẻ thơ. Nỗi lo của bà thật cảm động xiết bao, đàn gà kia sẽ bị chết nếu như sương muối giá lạnh và cháu bà lại chẳng được may áo mới.

Ôi cái quần chéo go,
Ống rộng dài quết đất
Cái áo cánh trúc bâu
Đi qua nghe sột soạt

Cháu nhớ mãi sau mỗi lần gà được bán, bà lại ra chợ chọn mua cho cháu yêu bộ quần áo thật đẹp. Tình cảm yêu thương nồng hậu bà luôn dành trọn cho cháu, cho con. Tuổi thơ sống bên bà đây là quãng đời đầy ắp những kỉ niệm khó quên.

Lần thứ tư Tiếng gà trưa lại cất lên. Tiếng gà gọi về những giấc mơ của người lính trẻ.

Tiếng gà trưa
Mang bao nhiều hạnh phúc
Đêm cháu về nằm mơ
Giấc ngủ hồng sắc trứng.

Âm thanh xao động của tiếng gà trưa bình dị mà thiêng liêng, nó gợi tình cảm đẹp trong lòng người chiến sĩ hành quân ra trận. Âm thanh ấy như tiếng của quê hương, đất mẹ thân yêu.

Cháu chiến đấu hôm nay
Vì lòng yêu tổ quốc
Vì xóm làng thân thuộc
Bà ơi, cũng vì bà
Vì tiếng gà cục tác
Ổ trứng hồng tuổi thơ

Trong bài thơ có ba câu thơ rất hay ổ rơm hồng những trứng; giấc ngủ hồng sắc trứng; ổ trứng hồng tuổi thơ cả ba câu thơ đều nói về hạnh phúc tuổi thơ, hạnh phúc gia đình làng xóm. Hình ảnh người bà hiện lên trong tâm trí người chiến sĩ hành quân ra trận thật đẹp. Lưu Trọng Lư khi nghe "Xao xác gà trưa gáy não nùng" đã nhớ về nét cười đen nhánh, màu áo đỏ của mẹ hiền đã đi xa. Bằng Việt khi xa quê đã nhớ về quê qua hình ảnh người bà kính yêu. Tiếng tu hú kêu gọi hè về, nhớ bếp lửa ấp iu nồng đượm bà nhen nhóm sớm hôm. Và bài thơ Tiếng gà trưa của Xuân Quỳnh gợi nhớ về bà qua tiếng gà xao xác ban trưa.

Bài thơ Tiếng gà trưa là bài thơ hay tha thiết ngọt ngào. Tiếng gà cũng là tiếng gọi thân yêu của bà, của mẹ, của quê hương. Tiếng gọi thân yêu ấy như là niềm tin cho người chiến sĩ trong cuộc chiến đấu bảo vệ quê hương yêu dấu.

Xuân Quỳnh là một trong số ít những nhà thơ nữ để lại được những dấu ấn trong lịch sử văn học nước nhà. Thơ của Xuân Quỳnh giản dị mộc mạc nhưng lại chạm được đến những phần sâu thẳm nhất trong tâm hồn con người. Bài thơ “Tiếng gà trưa” được ra đời trong hoàn cảnh cả nước xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước. Trong không khí một “tiếng gà trưa” đã đánh thức một miền ký ức xa xôi của người chiến sỹ cộng sản. Bằng những câu thơ giản dị tác giả gợi nên những hình ảnh bình dị mà gần gũi nhưng thấm đượm tình bà cháu.

“Trên đường hành quân xa

Dừng chân bên xóm nhỏ

Tiếng gà ai nhảy ổ:

“Cục… cục tác cục ta”

Nghe xao động nắng trưa

Nghe bàn chân đỡ mỏi

Nghe gọi về tuổi thơ”

   Mở đầu bài thơ là tiếng gà cục ta… cục tác  giữa buổi trưa hè là hình ảnh quen thuộc ở mọi miền quê Việt. Tiếng gà như một chất xúc tác đánh thức lại mọi ký ức của người chiến sỹ. Tác giả sử dụng điệp từ “nghe” để mở rộng và tạo nên chiều sâu cảm xúc của nhân vật. Mỗi lần từ “nghe” được nhắc lại thì dường như không gian, thời gian theo tiếng gà lan tỏa ra để người chiến sỹ chìm dần trong những kỷ niệm ngọt ngào ngày nhỏ. Để những kỷ niệm dần ùa về:

Ổ rơm hồng những trứng

Này con gà mái mơ

Khắp mình hoa đốm trắng

Này con gà mái vàng

Lông óng như màu nắng

   Những kỷ niệm thật giản dị, đó là những  những con gà mái mơ, mái vàng, ổ rơm hồng. Đó là hình ảnh một chú bé tò mò về vạn vật của cuộc sống, cả thế giới dường như thật bình yên. Và thương biết mấy hình ảnh cháu tò mò xem gà đẻ bị bà mắng yêu:

Có tiếng bà vẫn mắng

– Gà đẻ mà mày nhìn

Rồi sau này lang mặt!

Cháu về lấy gương soi

Lòng dại thơ lo lắng

Có bóng dáng thân thuộc của bà:

Tiếng gà trưa

Tay bà khum soi trứng

Dành từng quả chắt chiu

Cho con gà mái ấp

    Đàn gà là gia sản của của bà để bà chắt chiu tần tảo lo cho cháu. Từng quả trứng được bà cất giữ cẩn thận để sau này bán đi mua quần áo sách vở cho cháu yêu. Tiếng bà mắng cháu tò mò nghịch ngợm mới chan chứa yêu thương làm sao. Và cháu ngây ngô dại khờ đáng yêu làm sao nghe bà mắng tưởng thật sợ bị lang mặt về nhà lấy gương soi. Phải chăng đây là những kỷ niệm tuổi thơ của chính tác giả. Và ký ức về bà cứ thế ùa về.

"Cứ hàng năm hàng năm

Khi gió mùa đông đến

Bà lo đàn gà toi

Mong trời đừng sương muối

Để cuối năm bán gà

Cháu được quần áo mới”

    Mỗi khi đông tớ là bà lại lo “lo đàn gà toi, mong trời đừng sương muối để cuối năm bán gà”. Vì nếu, chẳng may việc đó xảy ra cháu bà sẽ chẳng có quần áo mới để vui tết, vui xuân. “Cứ hàng năm hằng năm” đã làm cho không gian dường như dài ra cũng là cách tác giả giúp người đọc cảm nhận được đức hi sinh, nhẫn lại của người bà. Cùng là sự kính yêu vô bờ của cháu đối với người bà của mình.

Ôi cái quần chéo go

Ống rộng dài quét đất

Cái áo cánh trúc bâu

Đi qua nghe sột soạt.

    Ngày còn bé thật ngây thơ, nhận được quần áo mới thì mới vui sướng. Tác giả sử dụng các từ “sột soạt” để thể hiện hiện niềm vui thích của trẻ khi được nhận quà. Cháu chẳng chê ống rộng, áo trúc vì hơn ai hết cháu hiểu đó là tình yêu của bà dành cho cháu.

“Tiếng gà trưa

Mang bao nhiêu hạnh phúc

Đêm cháu về nằm mơ

Giấc ngủ hồng sắc trứng”

    Chìm vào giấc ngủ trưa trong không gian thanh bình để trở về tuổi thơ chính là nguồn động lực để cậu bé tinh nghịch ngày xưa nay đã thành người chiến sỹ cộng sản chắc tay súng chiến đấu vì:

“Cháu chiến đấu hôm nay

Vì lòng yêu Tổ quốc

Vì xóm làng thân thuộc

Bà ơi, cũng vì bà

Vì tiếng gà cục tác

Ổ trứng hồng tuổi thơ.”

   Không phải vì đất nước, vì dân tộc hay những lý tưởng kỳ vĩ mà vì những điều giản dị nhất trong mỗi con người. Tình yêu nhỏ nằm trong tình yêu lớn tạo thành tình yêu dân tộc. Ở đây cũng cho ta thấy sự trưởng thành của cậu bé nhỏ ngày nào. Giờ đây cậu đã đủ sức mạnh để bảo vệ những gì thân thương, nhỏ bé nhất của mình, hình ảnh đó mới cao đẹp làm sao.

   “Tiếng gà trưa” của tác giả Xuân Quỳnh với lời văn nhẹ nhàng, gần giũi đã đánh thức những ký ức xa xôi nhất trong tâm hồn mỗi con người. Để mỗi khi đọc bài thơ này, mỗi độc giả lại được chìm đắm trong tình yêu của bà.