Nhà thơ Tế Hanh là một nhà thơ gắn liền với những bài thơ chủ đề quê hương, đặc biệt là những bài thơ thể hiện nỗi nhớ thương da diết về quê hương. Tiêu biểu trong số các tác phẩm của ông chính là bài thơ “Quê hương”, bài thơ đã mang đến cho người đọc một tâm hồn đầy tinh tế, sâu lắng và dạt dào cảm xúc về tình yêu quê hương chân thành và da diết của một người con xa quê hương.
 Mở đầu bài thơ “Quê hương” là lời giới thiệu của Tế Hanh về làng quê của mình:

“Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới

Nước bao vây cách biển nửa ngày sông”

Đó là một lời giới thiệu đơn sơ, mộc mạc nhưng vẫn đầy đủ và nổi bật, người đọc biết rõ đó là một ngôi làng chài cách xa biển. Hai tiếng “Làng tôi” nghe sao mà thân thương, trân trọng và chứa đựng trong đó là cả sự tự hào của tác giả về ngôi làng của mình. Ngôi làng là nơi bình dị và rất đời thường với truyền thống làm nghề chài lưới, và cuộc sống sinh hoạt của người dân được tác giả tái hiện trong những vần thơ rất giản dị.

“Khi trời trong gió nhẹ, sớm mai hồng…

Rướn thân trắng bao la thâu góp gió”

Đoạn thơ trên là cuộc hành trình ra khơi của người dân chài, đó là một hành trình gian nan vì cuộc sống mưu sinh. Tác giả đã miêu tả khung cảnh và không khí đoàn thuyền ra khơi với những hình ảnh gần gũi, yên bình, gợi lên sự thuần thuyết, mộc mạc mà giản dị trong tình yêu của tác giả đối với mảnh đất miền biển này. Bên cạnh đó tác giả còn gợi nhắc đến những con người miền biển với vẻ đẹp khỏe khoắn, vạm vỡ, mang trong mình niềm hăng say lao động vươn ra khơi. Tác giả miêu tả người dân yêu lao động và làm việc bằng sức lao động chân chính của mình, như ngầm thể hiện sự tự hào về những con người trên mảnh đất quê hương mình. Không chỉ tự hào về con người, tác giả còn tô đậm và làm đẹp thêm hình ảnh của con thuyền và cánh buồm. Con thuyền tượng trưng cho khí thế lao động của ngư dân và được so sánh với con “tuấn mã” vượt trường giang, cánh buồm thì được ví như “mảnh hồn làng” thiêng liêng và lớn lao lạ kì. Chính vì tình yêu quê hương sâu sắc nên tác giả đã hòa mình vào niềm vui phấn khởi của người dân chài sau một hành trình ra khơi, đó là hình ảnh đoàn thuyền về bến:

“Ngày hôm sau ồn ào trên bến đỗ…

Nghe chất muối thấm dần trong thớ vỏ”

Cách cảm nhận niềm vui, sự tấp nập và đón chờ của người dân chài cũng như cách nói ẩn dụ chuyển đổi cảm giác, ví con thuyền có cảm nhận như con người cũng chính là sự tinh tế xuất phát từ tình yêu quê hương của Tế Hanh. Tấm lòng luôn hướng về quê hương được nhà thơ giữ gìn và thể hiện rõ trong khổ thơ cuối:

“Nay xa cách lòng tôi luôn tưởng nhớ…

Tôi thấy nhớ cái mùi nồng mặn quá”

Có thể thấy, tuy là một người con xa quê hương nhưng tác giả vẫn luôn dành trọn một tình yêu, nỗi nhớ về quê hương, đó là những tình cảm chân thành và da diết nhất, thường trực và in sâu trong lòng tác giả. Tất cả những thứ của quê hương sẽ mãi còn trong nỗi nhớ và kí ức của nhà thơ.



 

Quê hương trong xa cách là nguồn đề tài vô tận, là cả một dòng cảm xúc dạt dào, lấp lánh suốt đời thơ Tế Hanh.Cái làng quê nghèo ở một cù lao trên sông Trà Bồng đã nuôi dưỡng tâm hồn Tế Hanh, đã trở thành nguồn cảm xúc vô tận để ông viết nên những vần thơ tha thiết, lai láng như : “Nhớ con sông quê hương”, “Quê hương”, “Trở lại con sông quê hương”. Sinh ra và lớn lên trên mảnh đất miền Trung – Quãng Ngãi, một vùng đất cằn cỗi, quanh năm chỉ có gió và cát, một vùng quê nghèo. Do hoàn cảnh bắt buộc, ông rời xa quê hương từ thuở thiếu thời. Trong thời gian xa quê ông viết rất nhiều tác phẩm, chủ yếu là về quê hương, bằng tất cả những tình yêu, nỗi nhớ của mình. Một vùng đất đầy thơ mộng và rất đẹp trong thơ Tế Hanh. Trong đó có nói con sông quê mà ông gắn bó :

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Xa quê, xa cả con sông.

Có thể nói đó là nỗi đau của ông. Qua những kỉ niệm, hồi tưởng về con sông trong “nỗi nhớ con sông quê hương”, Tế Hanh đã thể hiện một tình yêu quê hương tha thiết, mãnh liệt, một hình ảnh quê hương thân thiết, ruột rà.

Làng tôi ở vốn nghề chài lưới

Nước bao vây cách biển nửa ngày sông

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Thế đấy, quê hương trong thơ Tế Hanh hiện lên đẹp và mát dịu như vậy. Còn người dân quê thì mạnh mẽ, tinh tế, sống động :

Dân chài lưới làn da ngăm dám nắng

Có thân hình nồng thở vị xa xăm

Chỉ có ai là con người của sông nước, vạn chài mới có thể tạo được hình ảnh người dân chài giữa đất trời lồng lộng gió với đủ hình khối, màu sắc và hương vị. Chất muối mặn nồng ngấm vào thân hình người dân quê hương cũng như ngấm sâu vào làn da, thớ thịt vào tận tâm hồn thơ Tế Hanh. Bằng giọng thơ giãi bày, phơi trải, ông đã kể về kỉ niệm tuổi thơ tươi đẹp :

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bẩy…

Tôi đưa tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ

Cao hơn, trong xa cách, nhưng với sức mạnh của tình quê, không chỉ có hình ảnh đặc trưng của quê hương “Màu nước xanh, cá bạc cánh buồm vôi / Thoảng con thuyền rẽ sóng chạy ra khơi” hiện ra mà nhà thơ còn cảm nhận được cả mùi vị quê:

Nay xa cách lòng tôi luôn tưởng nhớ

Tôi thấy nhớ cái mùi nồng mặn quá

Quê hương Tế Hanh là một làng chài nghèo, người dân sống cần cù, khó nhọc, thế nhưng khi nhớ về quê, ông lại chỉ thấy vẻ đẹp tươi sáng. Phải chăng đó là nhờ làng quê ấy có con sông êm đềm, tuơi tắn, lại gần biển tự do, phóng khoáng và nhất là nhờ trái tim tuổi trẻ khoẻ khoắn ? Mặt khác, cùng tình cảm đằm thắm, kỉ niệm sâu lắng, đẹp đẽ, lời kể theo lối giãi bày, thủ thỉ chân thật và khả năng miêu tả những cảm giác bên trong chân thành, mộc mạc, nên ở thơ Tế Hanh, con sông trở thành một hình tượng thẩm mĩ, gợi cảm, đầy chất trữ tình.

Đối với Tế Hanh, quê hương luôn là bông hoa đẹp nhất trong vườn hoa. Ca dao, dân ca dường như cũng đã ngấm sâu vào hồn thơ Tế Hanh. Dù ở phương trời nào lòng ông vẫn nhớ quê hương, nó luôn dạt dào, cháy bỏng trong ông khiến nhà thơ thấy được hình ảnh quê hương liên tục hiện ra. Quê hương chính là sức sống của ông, ở một khía cạnh nào đó, ta lại thấy tình yêu quê hương của Tế Hanh rất đa chiều và phức tạp. Lúc da diết, ngập tràn với “Nhớ con sông quê hương”, nhưng lúc khác lại cho người đọc thấy một hồn thơ trẻ trung phơi phới của “Quê hương”. Nhưng dù ở góc độ, khía cạnh nào thì nó đều ẩn chứa một tình yêu, nỗi khát khao đoàn tụ, bày tỏ khát vọng gặp gỡ cụ thể. Không như thơ Huy Cận, Lưu Trọng Lư đầy chất mộng ảo, không như thơ Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên hun hút sầu thương, thơ Tế Hanh trong sáng, khoẻ mạnh, đắm đuối rất thực. Bởi ông có một vùng quê bằng xương, bằng thịt, mà ông luôn dõi theo bằng đôi mắt rất thực, bằng trái tim có địa chỉ rõ ràng.

Suốt nửa đời người, do thời thế, Tế Hanh phải xa quê, khi trở lại sau mùa hè đại thắng, thống nhất đất nước – 1975, con sông và làng quê đã đổi thay nhiều:

Tôi nhìn sông bên lở bên bồi

Tre thưa thớt ngập tràn lau cỏ

Trong ánh sáng ngả nghiêng theo chiều gió

Thuyền máy dọc ngang tỏ trắng lòng sông

Nhà dân chài giăng những lưới ni lông

Màu xanh đỏ ngời ngời ánh nước

Kìa bãi sú nơi sáu năm về trước

Giặc Mĩ bao vây sát hai mốt trung đội dàn quân

Cây mù u không còn ngả bóng bên cồn

Cây xanh trước đình thân chỉ còn một nửa

Tác giả thật sự ngỡ ngàng :

Tôi đi học bờ sông bỡ ngỡ

Quên cả khúc quanh rẽ lối vào nhà

Quê hương đẹp đẽ thơ mộng trong tâm trí tác giả nay trần trụi những vết thương chiến tranh, vết thương do chia cắt đất nước. Tác giả vừa vui vừa đau buồn một nỗi “hồi hương”.

Trở về, gặp lại, tuổi cũng đã cao, quê hương thì đổi thay như thế, nên sau này, dẫu quê nhà vẫn mến yêu, thổn thức trong trái tim nhà thơ, nhưng thơ về quê hương của Tế Hanh thì đã khác. Không còn cái sức hấp dẫn của vẻ đẹp trai tráng. Cho nên, có thể nói, người ta chỉ còn nhớ đến những bài thơ về quê hương, con sông quê của ông mấy mươi năm về trước. Dù sao thế cũng là quá đủ với một đời thơ.

Có thể nói những bài thơ về quê hương trước và hai mươi năm sau Cách mạng Tháng Tám của Tế Hanh đã cất lên một tiếng ca trong trẻo, nồng nàn, thơ mộng về con sông hiền hòa đã “tắm cả đời tôi”, về cái làng vạn chài từng ôm ấp, ru vỗ tuổi thơ ông. Mỗi chúng ta một lần nữa vui mừng khi được giao tiếp với một hồn thơ khoẻ mạnh, trong sáng song lại rất đỗi bình dị mà sâu sắc. Nó không hề làm nặng đầu ta với những bóng dáng siêu hình hay những vô thức u minh, nó chấp cánh mộng mơ, bồi đắp cho mỗi chúng ta tình yêu quê hương thắm thiết, là điểm trở về bình yên của ta trong cuộc đời nhiều bươn trải, cũng là sự thôi thúc ta vươn lên.

Tế Hanh là nhà thơ có mặt trong phong trào Thơ Mới chặng cuối. Thơ Tế Hanh là một hồn thơ lãng mạn. Tế Hanh được biết đến nhiều nhất như một nhà thơ của quê hương, gắn bó máu thịt với quê hương. Cái làng chài ven biển có dòng sông bao quanh, nơi Tế Hanh được sinh ra, luôn đau đáu trong nỗi nhớ thương của Tế Hanh, gợi những nguồn cảm hứng vô tận cho thơ ông, giúp ông viết nên những vần thơ hay nhất, đẹp nhất. Quê hương là một trong những vần thơ như vậy.

Tế Hanh là một nhà thơ lãng mạn. Bài thơ được ông viết khi ông mười tắm tuổi, cái tuổi mộng mơ thời áo trắng. Tác giả xa quê nhớ về làng quê như một động lực để phấn chấn chứ không phải cái cảm giác buồn man mác.

Bài thơ với tình cảm và giọng thơ chân thành, rủ rỉ, người con miền biểm kể về làng quê của mình:

Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới

Nước bao vây, cách biển nửa ngày sông

Đó là những câu thơ mở đầu giản dị, những hình ảnh thân quen ấy là bắt đầu của khơi nguồn mô tả cảnh đẹp quê hương.

Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng

Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá

Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã

Phăng mái chèo, mạnh mẽ vượt trường giang

Sau những câu thơ giới thiệu về làng quê của mình. những công việc thường ngày của người dân ven biển không có gì là xa lạ đó là nghề đánh cá. Mây trời, gió biển là hình ảnh vô cùng đẹp được tác giả sử dụng để nói về thời tiết nơi đây. Đoàn thuyền ra khơi trong một buổi bình minh đẹp, khoáng đạt: bầu trời cao rộng, trong trẻo được điểm bởi những tia nắng hồng rực rỡ. Chỉ một câu thơ: Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng, tác giả đã vẽ được một không gian rộng lớn, vô tận. Một ngày mới ở làng thuở bắt đầu bằng vẻ tươi mát của thiên nhiên và tâm trạng hào‘hứng của người lao động. Nổi bật lên ở cái không gian nhẹ nhàng và đẹp đẽ ấy là hình ảnh dũng mãnh của đoàn thuyền băng mình ra khơi. Những hình ảnh so sánh vô cùng đẹp đi vào bài thơ một cách tự nhiên, như không cần một tý kĩ thuật nào, các động từ mạnh đã toát lên sức sống, vẻ đẹp hùng tráng, sự dũng mãnh của con thuyền vượt sóng ra khơi. Dưới ngòi bút nhà thơ, cảnh sớm mai ỏ’ làng chài hiện lên đầy vẻ rạng rỡ, tinh khôi và điểm sáng huy hoàng nhất ở đây là hình ảnh cánh buồm căng gió. Vốn mang một vẻ đẹp lãng mạn, có thể quan sát được, bất ngờ được so sánh với hồn làng là những gì lớn lao, thiêng liêng, phi vật thể. Sự so sánh này không làm cho cánh buồm được miêu tả cụ thể hơn nhưng nó đã gợi nên một vẻ đẹp mới, lớn lao, thiêng liêng, vừa thơ mộng, vừa hùng tráng. Từ một “cánh buồm” hết sức cụ thể đem so với “mảnh hồn làng” vô cùng trừu tượng, nhà thơ đã mỏ’ ra một khoảng trời thênh thang cho những liên tưởng của người đọc: cánh buồm, hay mảnh hồn làng, là sự che chỏ’ cho thuyền nhỏ bé, là sức mạnh đẩy thuyền đi xa, là phương tiện để chèo lái con thuyền… Người dân chài ra khơi như mang đi một phần máu thịt quê hương, cánh buồm gắn với con thuyền như “hồn vía” làng quê chỏ’ che, neo giữ họ… Kẻ xa quê lâu ngày, thoáng thấy cánh buồm tưởng như bắt gặp hình bóng của miền quê yêu dấu.. Biểu hiện linh hồn làng chài bằng hình ảnh cánh buồm trắng no gió biển khơi là một sáng tạo độc đáo của Tế Hanh.

Những câu thơ tiếp theo  thể hiện hình ảnh làng chài khi những chiếc thuyền cá trở về sau những ngày chìm trong gió biển. Người dân làng chài vui sướng biết bao khi những người thân của họ đã mang về những thành quả tương xứng. Dân chài lưới mang một màu da thật riêng, có một mùi hương riêng biệt. Cái mùi này chỉ những người yêu quê hương tha thiết, nồng nàn như tác giả Tế Hanh mới có thể cảm nhận được. Chiếc thuyền cũng mệt mỏi sau những ngày đi biển, tựa như con người vậy. Cái chất muối thấm trong thớ vỏ cũng được tác giả cảm nhận bằng cách “nghe”, thật độc đáo! Với bốn câu thơ miêu tả  người dân chài và con thuyền nằm nghỉ trên bến sau chuyến ra khơi là những câu thơ đặc sắc nhất, tinh tế nhất của bài Quê hương. Hình ảnh người dân chài vừa nổi bật với vẻ đẹp ngoại hình rắn rỏi, vạm vỡ: “làn ra ngăm rám nắng”, vừa gợi mở vẻ đẹp của một tâm hồn mộc mạc, đằm thắm, mặn mà – vẻ đẹp của biển cả. Đó là một vẻ đẹp vừa chân thực vừa lãng mạn. Hai câu thơ vừa tả thực vừa gợi cho người đọc những liên tưởng sâu xa, thú vị. Tác giả không chỉ nhìn thấy mà còn cảm nhận thấy “sự mệt mỏi say sưa” của con thuyền. Con thuyền vô tri đã trở thành một tâm hồn tinh tế không kém chủ nhân của nó. Sau bao ngày tháng lênh đênh, miệt mài trên biển, giờ đây, nó đang nằm và lắng nghe chất muối mặn mòi của biển thấm dần vào từng thớ vỏ, như một người lao động đang nằm và ngẫm nghĩ lại cả chặng đường vất vả, những giọt mồ hôi mà mình đã đổ xuống để có được thành quả lao động như ngày hôm nay. Trong cách miêu tả của Tế Hanh, ta thấy có sự gắn bó làm một giữa thiên nhiên cuộc sống với tâm hồn con người nơi đây. Và dù tác giả không biểu lộ trực tiếp tình cảm của mình nhưng trong cách miêu tả của ông, người đọc cảm nhận được sợi dây tình cảm thiêng liêng sâu nặng nối liền tâm hồn ông với thiên nhiên, cuộc sống và con người nơi đây. Không phải là một người con yêu dấu của quê hương, không yêu quê hương bằng tình yêu máu thịt và không có sự tinh tế tài hoa của một nhà nghệ sĩ thì không thể viết được những câu thơ sâu xa, xúc động như vậy.

Những dòng thơ cuối là tình cảm nhớ thương quê hương của tác giả. Vậy mà, ông vẫn luôn nhớ về mảnh đất quê hương yêu dấu của mình. Nhớ màu nước biển xanh, nhớ những con cá bạc, nhớ cánh buồm trắng, nhớ con thuyền đang băng băng rẽ sóng ra khơi. Ông còn nhớ cả cái mùi muối mặn của biển quê nhà, cái mùi nồng măn trong tâm tưởng nhà thơ, chính là cái hồn thiêng của quê hương. Cái tình yêu và nỗi nhớ mà không gì có thể miêu tả hết được.

Cả bài thơ là những dòng miêu tả song những sự miêu tả ấy là xuất phát từ dòng tưởng nhớ, tình yêu quê hương da diết của nhà thơ. Cả bài thơ là toát lên ý biểu cảm đặc biệt trong thơ Tế Hanh.

Tế Hanh đã vẽ nên một bức tranh tươi sáng, sinh động về một làng quê miền biển, nổi bật trong hình ảnh khỏe khoắn, đầy sức sống của người chân chài lưới, qua đó thể hiện tình yêu quê hương tha thiết và đằm thắm của tác giả.