Văn học dân gian là nguồn thi liệu sinh động, phong phú của thơ ca bác học. Các nhà thơ, các học giả đương thời đã tìm thấy trong kho tàng ca dao những “hạt vàng mười” của ngôn từ, của cách diễn đạt, biểu hiện tư tưởng, tình cảm. Không chỉ vậy, giữa ca dao và thơ ca bác học cũng có những giây phút gặp gỡ nhau về quan niệm, về cách nhìn những vấn đề trong đời sống. Thật vậy, ta có thể cảm nhận điều đó qua sự tương đồng về cảm xúc giữa những câu hát than thân trong chương trình Ngữ văn 7 và bài thơ Bánh trôi nước của Hồ Xuân Hương.

     “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương mượn hình ảnh viên bánh trôi để nói về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Số phận người phụ nữ trong xã hội đương thời cũng là một đề tài quan trọng của ca dao tục ngữ. Và “Bà Chúa thơ Nôm” đã học ở dân gian cách biểu đạt tư tưởng khá độc đáo. Điều đầu tiên dễ nhận thấy là nét tương đồng trong việc sử dụng cách mở đầu tác phẩm bằng cụm từ “Thân em…”. Ca dao có nhiều câu:

– Thân em như dải lụa đào

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.

– Thân em như hạt mưa sa

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.

– Thân em như trái bần trôi

Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu.

– Thân em như giếng giữa đàng

Người khôn rửa mặt, người phàm rửa chân.

     Và “Bánh trôi nước” cũng vậy: “Thân em vừa trắng lại vừa tròn”. Sử dụng từ “Thân em…” để mượn lời người phụ nữ tự nói về thân phận mình tác giả dân gian và nữ sĩ Xuân Hương đều muốn nói lên cái bé nhỏ, bẽ bàng, cô độc của người phụ nữ trong xã hội xưa. Hai từ “Thân em…” mang ý nghĩa “thân phận của em” và cũng có thể là “tấm thân của em”, hai từ ấy vang lên đầy hờn tủi, đầy xót xa.

     Không chỉ vậy, cùng hướng ngòi bút về người phụ nữ, dân gian và Hồ Xuân Hương đều thấy được vẻ đẹp sáng ngời trong dáng dấp bên ngoài và những đức tính tốt đẹp bên trong của người phụ nữ. Ca dao ngợi ca họ là những “dải lụa đào” mềm mại, thanh nhã; là giếng khơi mát lành, trong trẻo; là “hạt mưa” rào giữa cơn khát của nhân gian… Còn “Bánh trôi nước” thì vô cùng trân trọng cái vẻ đẹp “vừa trắng lại vừa tròn” rất mực xinh xẻo, đáng yêu của họ. Không chỉ vậy, họ còn là người có công lao sánh ngang tầm non nước “Bảy nổi ba chìm với nước non”. Đặc biệt, dầu cuộc đời khó khăn, nhọc nhằn họ vẫn mang “tấm lòng son” chung thủy. Người phụ nữ trong xã hội xưa quả thực rất vẹn toàn về dung nhan và phẩm hạnh.

     Tuy nhiên, nhắc đến người phụ nữ, sau những hình ảnh rất đẹp để ngợi ca họ, ca dao lại ngậm ngùi nhắc đến thân phận bọt bèo, bé nhỏ của họ giữa cuộc đời. Họ chỉ là “hạt mưa sa”, là “giếng giữa đàng”, là dải lụa đào giữa chợ… Không chỉ bé mọn mà họ còn không được tự chủ số phận của mình. Cuộc sống của họ là phần dành cho người khác: “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy”, “Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử”. Ta cũng gặp tiếng thở dài ấy trong bài thơ của Hồ Xuân Hương:

“Bảy nổi ba chìm với nước non

Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn”.

     Đời người phụ nữ vốn đã nhọc nhằn với bao việc bếp núc, chợ búa, con cái,… để mưu sinh, để tồn tại. Thành ngữ “bảy nổi ba chìm” dùng để diễn tả sự long đong, lận đận ấy. Nhưng xót thương nhất là họ không có quyền quyết định số phận mình. May hay rủi, hạnh phúc hay bất hạnh đều là do người khác: “Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn”.

     Vậy là, dù thuộc hai dòng văn học khác nhau, chọn những hình thức thể hiện khác nhau song giữa những bài ca dao và bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương đều có sự tương đồng về cảm xúc khi cảm nhận về thân phận người phụ nữ trong xã hội cũ: đó là những người đẹp người đẹp nết nhưng số phận lại vô cùng mong manh, bé nhỏ.

     Hình ảnh người phụ nữ hiện lên qua chùm ca dao “Thân em…” và bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương là một biểu hiện quan trọng của tinh thần nhân đạo trong văn học Việt Nam.

Trong xã hội phong kiến xưa, người phụ nữ luôn phải chịu những bất công, những định kiến đầy nghiệt ngã của xã hội. Sinh ra là người phụ nữ đã định sẵn những bất công, khác với các bậc nam nhi, họ bị coi thường, khinh rẻ, đối xử tàn nhẫn. Đó chính là nàng Kiều, nàng Tiểu Thanh trong thơ Nguyễn Du, là Vũ Thị Thiết trong tác phẩm của Nguyễn Dữ... Trong xã hội phong kiến ấy, người phụ nữ không có tiếng nói, cũng như bất kì địa vị vị gì. Hồ Xuân Hương đã được xem như một hiện tượng của nền văn học Việt Nam. Vì lần đầu tiên trong lịch sử văn chương, có người phụ nữ đề cao người phụ nữ, cất những vần thơ đấu tranh cho số phận của người phụ nữ, châm biếm, đả kích, thậm chí là hạn bệ các "thần tượng" trong xã hội lúc bấy giờ là vua chúa, quan lại, giai cấp thống trị. Một trong những bài thơ tiêu biểu của Hồ Xuân Hương là bài thơ "Bánh trôi nước".

Thơ Hồ Xuân Hương có cái sắc sảo trong câu từ, châm biếm chua cay khi phê phán giai cấp thống trị, những con người có chức có quyền nhưng sống tàn nhẫn, giả dối, đáng khinh. Lần đầu tiên có người dám lên tiếng và đả kích mạnh mẽ như vậy. Tuy nhiên, khi viết về những người phụ nữ, Hồ Xuân Hương lại luôn dành cho họ sự đồng cảm sâu sắc cùng với thái độ thiết tha nhất, bài thơ "Bánh trôi nước" viết về thân phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa, đó là một thân phận nổi trôi, phù du và vận mệnh, cuộc sống của mình họ không được tự định đoạt mà hoàn toàn là do những người đàn ông, những người chồng của họ.

"Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non"

Mở đầu bài thơ, nhà thơ Hồ Xuân Hương đã gợi mở những hình ảnh của những chiếc bánh trôi nước. Bánh trôi nước là loại bánh làm bằng bột gạo nếp, qua bàn tay của những người nghệ nhân thì khi nặn xong chúng có hình dạng tròn trịa cùng một màu trắng đặc trưng của gạo. Ở trong bài thơ này, nhà thơ Hồ Xuân Hương đã mượn hình ảnh của những chiếc bánh trôi nước để nói về cuộc sống và số phận của những người phụ nữ trong xã hội xưa. Hiểu như thế ta có thể thấy qua hình ảnh tròn, trắng của những chiếc bánh trôi gợi ra vẻ đẹp bên ngoài, vẻ đẹp hình thể của những người phụ nữ.

Đó chính là một vẻ đẹp tươi mới, tròn trịa, đầy sức sống "Thân em vừa trắng lại vừa tròn". Nhưng đối nghịch với vẻ đẹp đầy sức sống đó lại là một số phận, tương lai đầy mịt mờ, tăm tối "Bảy nổi ba chìm với nước non". Về ý nghĩa tả thực, ta có thể hiểu đây là là quá trình luộc chín bánh, hoàn thành bước cuối cùng. Nhưng đây cũng chỉ là một hình ảnh mang ý nghĩa biểu tượng. Bởi nó gợi ra số phận, cuộc đời đầy thăng trầm, biến đổi của những người phụ nữ. Như đã nói, trong xã hội xưa, sinh ra trong thân phận của người phụ nữ vốn đã là một thiệt thòi, bất công.

Bởi từ khi sinh ra đến lúc dựng vợ gả chồng thì họ hoàn toàn không được quyết định bất cứ vấn đề gì, kể cả tình yêu, đối tượng kết hôn, hạnh phúc của cả cuộc đời mình, vì trong xã hội xưa có quan niệm "Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy", hay "xuất giá tòng phu", nghĩa là một khi đã lấy chồng thì mọi việc đều phải theo chồng. Vì vậy mà số phận thăng hay trầm đều hoàn toàn dựa vào người chồng của mình:

"Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son"

Đến câu thơ này thì ý niệm của hai câu thơ đầu được thể hiện, triển khai một cách rõ nét, cụ thể hơn. Nếu như những chiếc bánh trôi tròn, méo, rắn, nát đều phụ thuộc vào tay người nặn, nếu như được họ cẩn trọng, nâng niu thì khi hoàn thành chiếc bánh sẽ có hình tròn mà màu trắng trong. Ngược lại, nếu người nghệ nhân vô tâm, hời hợt thì chiếc bánh sẽ bị méo mó, và khi luộc trong nước sẽ bị vỡ. Đối với người con gái trong xã hội xưa cũng vậy, nếu may mắn gặp được người cũng biết yêu thương, trân trọng thì cuộc sống của học sẽ hạnh phúc, vui vẻ; còn khi lấy phải người chồng độc đoán, vũ phu thì họ sẽ có cuộc sống đau khổ, bất hạnh. Nhưng dẫu cuộc sống có bất biến, phù du thì những người con gái ấy vẫn giữ được vẻ đẹp trong trắng thủy chung trong tâm hồn. Đến đây thì hình ảnh của những người phụ nữ trong xã hội xưa được hoàn thiện, không chỉ có vẻ đẹp ngoại hình mà vẻ đẹp tâm hồn của họ rất đáng được trân trọng.

Mượn hình ảnh của những chiếc bánh trôi, nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã xây dựng thành công hình ảnh của người phụ nữ xưa, đó là những người phụ nữ có vẻ đẹp toàn diện, không chỉ là vẻ đẹp hình thức mà còn là vẻ đẹp của tâm hồn. Dẫu có những bất hạnh, đau khổ thì vẻ đẹp tâm hồn ấy không những không mất đi mà còn sáng rực lên những tia sáng của phẩm chất, đạo đức. Thông qua bài thơ, nhà thơ cũng thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với thân phận bất hạnh của người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa.

 Bài thơ Bánh trôi nước của tác giả Hồ Xuân Hương viết về thân phận và cuộc sống của những người phụ nữ phong kiến trong xã hội xưa. Bài thơ thể hiện sự cảm thông, đồng cảm sâu sắc với thân phận của những người phụ nữ. Trong ca dao xưa cũng đã có rất nhiều bài nói về những người phụ nữ có vẻ đẹp về ngoại hình cũng như phẩm chất nhưng số phận long đong, nổi trôi đầy bất hạnh.

     Hồ Xuân Hương là nhà thơ nữ viết về phụ nữ nên ngòi bút của bà hướng đến sự trân trọng, đồng cảm với số phận của những người phụ nữ có vẻ đẹp toàn diện nhưng số phận lại phải phụ thuộc vào người khác. Mở đầu bài thơ, tác giả đã ca ngợi vẻ đẹp của những người phụ nữ thông qua hình ảnh của chiếc bánh trôi nước:

“Thân em vừa trắng lại vừa tròn

Bảy nổi ba chìm với nước non

Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn

Mà em vẫn giữ tấm lòng son”

     Ở trong bài thơ này, tác giả Hồ Xuân Hương đã mượn hình ảnh của những chiếc bánh trôi để nói về thân phận của những người phụ nữ, đây là một sự liên tưởng đầy độc đáo, sáng tạo, thể hiện được tài năng cũng như cá tính sáng tạo của nhà thơ. Về ý nghĩa tả thực, ta có thể thấy được hình dáng của những chiếc bánh trôi, đó là những chiếc bánh được làm từ bột gạo nếp, có hình tròn, màu trắng và bên trong có nhân, khi mang luộc bánh sẽ chìm còn khi chín nó sẽ nổi lên mặt nước.

     Từ hình dáng và cách thức chế biến của bánh trôi, tác giả hồ Xuân Hương đã gợi ra hình ảnh của những người phụ nữ xưa, đó là những người phụ nữ có vẻ đẹp về nhan sắc, ngoại hình “thân em vừa trắng lại vừa tròn”, cái vẻ tròn trịa của chiếc bánh trôi lại gợi ra vẻ đẹp đầy phúc hậu ở người con gái. Tác giả đã thể hiện sự trân trọng, lời ngợi ca đầy chân thành đối với vẻ đẹp của những người con gái xưa.

     Tuy đẹp nhưng những người phụ nữ này lại có số phận chìm nổi, một cuộc sống không tự định đoạt mà lại bị chi phối bởi người khác “Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn”. Tuy có cuộc sống long đong, chịu nhiều bất hạnh nhưng trong hoàn cảnh nào thì những người phụ nữ cũng giữ được vẻ đẹp về phẩm tiết, đức hạnh”…mà em vẫn giữ tấm lòng son”

     Trong ca dao xưa cũng có rất nhiều bài ca dao nói về thân phận người phụ nữ, mà điển hình nhất là những bài ca dao được bắt đầu bằng cụm từ “Thân em”

“Thân em như tấm lụa đào

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai”

     Bài ca dao này cũng hướng đến ca ngợi vẻ đẹp của người phụ nữ, so sánh vẻ đẹp ấy với tấm lụa đào, một vẻ đẹp đầy duyên dáng, rạng ngời. Nhưng người phụ nữ này lại có số phận hẩm hiu, tựa như một món hàng được bày bán ở ngoài chợ. Không biết người mua là ai cũng đồng nghĩa với việc không biết người chồng tương ai của mình như thế nào,. Nếu may mắn gặp được người tốt thì sẽ hạnh phúc, ngược lại nếu gặp phải những kẻ vũ phu, độc ác thì sẽ chịu cuộc sống bất hạnh, đau khổ.

“Thân em như củ ấu gai

Ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen

Ai ơi nếm thử mà xem

Nếm rồi mới biết rằng em ngọt bùi”

     Nếu ở câu ca dao trên nói về vẻ đẹp ngoại hình thì ở câu ca dao này lại nói về vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp bên trong phẩm chất của người con gái. Câu ca dao cũng là lời yêu cầu chân thành, tha thiết đối với những người chồng tương lai của mình, rằng hãy biết trân trọng những vẻ đẹp ấy.

     Như vậy cả Hồ Xuân Hương và các tác giả dân gian đều hướng sự quan tâm của mình đến số phận cũng như cuộc sống của những người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Tuy cách biểu hiện có sự khác nhau nhưng đều thể hiện được tinh thần nhân văn sâu sắc của các tác giả

Bài thơ Bánh trôi nước của tác giả Hồ Xuân Hương viết về thân phận và cuộc sống của những người phụ nữ phong kiến trong xã hội xưa. Bài thơ thể hiện sự cảm thông, đồng cảm sâu sắc với thân phận của những người phụ nữ. Trong ca dao xưa cũng đã có rất nhiều bài nói về những người phụ nữ có vẻ đẹp về ngoại hình cũng như phẩm chất nhưng số phận long đong, nổi trôi đầy bất hạnh.

     Hồ Xuân Hương là nhà thơ nữ viết về phụ nữ nên ngòi bút của bà hướng đến sự trân trọng, đồng cảm với số phận của những người phụ nữ có vẻ đẹp toàn diện nhưng số phận lại phải phụ thuộc vào người khác. Mở đầu bài thơ, tác giả đã ca ngợi vẻ đẹp của những người phụ nữ thông qua hình ảnh của chiếc bánh trôi nước.

Ở trong bài thơ này, tác giả Hồ Xuân Hương đã mượn hình ảnh của những chiếc bánh trôi để nói về thân phận của những người phụ nữ, đây là một sự liên tưởng đầy độc đáo, sáng tạo, thể hiện được tài năng cũng như cá tính sáng tạo của nhà thơ. Về ý nghĩa tả thực, ta có thể thấy được hình dáng của những chiếc bánh trôi, đó là những chiếc bánh được làm từ bột gạo nếp, có hình tròn, màu trắng và bên trong có nhân, khi mang luộc bánh sẽ chìm còn khi chín nó sẽ nổi lên mặt nước.

Bài ca dao này cũng hướng đến ca ngợi vẻ đẹp của người phụ nữ, so sánh vẻ đẹp ấy với tấm lụa đào, một vẻ đẹp đầy duyên dáng, rạng ngời. Nhưng người phụ nữ này lại có số phận hẩm hiu, tựa như một món hàng được bày bán ở ngoài chợ. Không biết người mua là ai cũng đồng nghĩa với việc không biết người chồng tương ai của mình như thế nào,. Nếu may mắn gặp được người tốt thì sẽ hạnh phúc, ngược lại nếu gặp phải những kẻ vũ phu, độc ác thì sẽ chịu cuộc sống bất hạnh, đau khổ.

 Như vậy cả Hồ Xuân Hương và các tác giả dân gian đều hướng sự quan tâm của mình đến số phận cũng như cuộc sống của những người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Tuy cách biểu hiện có sự khác nhau nhưng đều thể hiện được tinh thần nhân văn sâu sắc của các tác giả.