Trong kho tàng ca dao – dân ca Việt Nam, bên cạnh những bài phản ánh đời sống vật chất tinh thần còn có những bài trực tiếp bộc lộ cảm nghĩ, suy nghĩ của người nông dân trước công việc quen thuộc hằng ngày.

Tiêu biểu cho cảm nghĩ đó là bài ca dao sau đây:

Người ta đi cấy lấy công,
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề.
Trông trời, trông đất, trông mây,
Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm.
Trông cho chân cứng đá mềm,
Trời êm, biển lặng mới yên tấm lòng.

Câu từ rất đơn giản, giản dị, mộc mạc, mang sự thật hiển nhiên gần gũi với công việc thực tế phải làm hàng ngày, những điều tự nhiên ấy lại chính là những cái lại tạo nên sự rung động sâu sắc trong lòng người đọc. Nỗi băn khoăn lo lắng trong công việc của người nông dân quá lớn, như đúc lại thành khối nặng nề đè lên đôi vai gầy của họ, khiến chúng ta không khỏi xót xa, thương cảm.

Nội dung bài ca dao thật đơn giản: người phụ nữ nông dân đi cấy lúa, chân ngập dưới bùn sâu mà lòng ngổn ngang trăm mối lo toan, luôn thầm cầu mong mưa thuận gió hòa để có được mùa lúa bội thu.

Theo kinh nghiệm của ông cha ta từ xưa truyền lại “Công cấy là công bỏ, công làm cỏ là công ăn”

Trong nghề nông, thường thì công việc cày bừa nặng nhọc dành cho đàn ông, còn việc nhổ mạ, cấy hái dành cho phụ nữ. Cho nên căn cứ vào giọng điệu, ta có thể đoán rằng nhân vật trữ tình đang bày tỏ nỗi niềm trong bài ca dao trên là một phụ nữ hay lam hay làm và rất có ý thức về công việc của mình. Trước hết là sự phân biệt rõ ràng giữa việc đi cấy của mình với những người thợ cấy khác:

Người ta đi cấy lấy công
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề.

Đi cấy lấy công tức là đi cấy thuê. Cấy ít tiền ít, cấy nhiều tiền nhiều. Xong việc là phủi tay, chẳng ràng buộc trách nhiệm gì với chủ ruộng. Có vất vả cũng chỉ là vất vả tấm thân: Bán mặt cho đất, bán lưng cho giời, Đổi bát mồ hôi lấy bát cơm….

Còn mình thì đi cấy trên ruộng nhà. Đó là cơ sở để phân biệt giữa người làm thuê với người làm chủ. Vì thế mà sự trông mong, lo lắng nhiều bề cũng xuất phát từ đây. Tôi khác với người ta ở cách tính toán trăn trở, năm liệu bảy lo về công việc với một ý thức trách nhiệm cao và một vốn hiểu biết khá phong phú, toàn diện.

Người ta” và “tôi” hoàn toàn khác nhau về hoàn cảnh, chỉ giống nhau về công việc. Khi người ta không phải lo lắng gì khi cấy xong thì “tôi” lại phải “còn trông nhiều bề”. Việc cấy lúa đâu phải là việc một sớm một chiều, cấy xong rồi để đó. Mà ngược lại cấy xong còn phải đắn đo suy nghĩ xem thời tiết, thiên nhiên như thế nào, có thuận theo lòng người hay không. Từ “bề” được người xưa dùng rất đúng, rất hợp với hoàn cảnh. Đó chính là trăm nỗi lo, trăm nỗi buồn phiền của người nông dân sau khi cấy lúa xong.

Hai câu này gợi lên hình ảnh một người phụ nữ biết nghĩ chu đáo, biết phán xét, suy nghĩ cho nhưng điều có thể xảy ra sau khi cấy xong. Đó chính là tầm nhìn của người nông dân, tầm nhìn sâu sẽ gắn với nỗi lo dài và triền miên.
Những câu ca dao sau đã khái quát đến nỗi lo, sự “trông” của người nông dân:

Trông trời, trông đất, trông mây
Trông mưa, trông nắng, trông ngày, trông đêm

Có thể thấy rằng ấn tượng khi đọc hai câu này lên chính là điệp từ “trông” được lặp đi lặp lại 7 lần chỉ trong hai câu thơ. Điệp từ này có tác dụng khẳng định và nhấn mạnh, đồng thời liệt kê những nỗi lo mà người nông dân đang phải bồn chồn, suy nghĩ. Sau mỗi từ “trông” sẽ gắn với một nỗi lo. Là lo trời, lo đất, lo mây, lo mưa, lo nắng, lo ngày, lo đêm. Những nỗi lo này cứ chồng chất, triền miên, kéo đến với nhau cùng một lúc. Chỉ mong sao cho thời tiết, cho đất trời có thể chiều theo lòng người, để cho vụ mùa có thể tươi tốt hơn. Có thể nói niềm mong ước bình dị này của người nông dân thật chân thật và đáng trân trọng.

Và nỗi lo của người nông dân như chững lại ở hai câu cuối:

Trông cho chân cứng đá mềm
Trời yên biển lặng mới yên tấm lòng

“Chân cứng đã mềm” là một thành ngữ chỉ sức mạnh, ý chỉ của con người. Dù cho khó khăn, vất vả, cực nhọc thì cũng sẽ cố gắng vượt qua. Dù phải đánh đổi, phải cực nhọc cũng sẽ quyết tâm trải qua. Đây là một ý chí thực sự đáng quý, đáng trân trọng biết bao.

Có thể thấy rằng quá trình làm ra hạt gạo không bao giờ là điều dễ dàng, đó là cả một quá trình gian nan, không chỉ phụ thuộc vào người làm mà còn phải phụ thuộc vào thiên nhiên thời tiết. Qua đây chúng ta càng thêm trân trọng tấm lòng và sự cần mẫn, chăm chỉ của người nông dân. Trân quý hơn những hạt gạo mà họ đã làm ra.

Chúng ta quyết đem sức lực và tâm trí để xây dựng, gìn giữ đất nước, quyết tâm làm cho cuộc sông ngày càng no ấm, đầy đủ hơn. Nhưng chúng ta cũng sẽ không bao giờ để cuộc sống thiếu lời ca, tiếng hát, cũng như không thể thiếu không khí và nắng trời. Áo cơm, nụ cười, tiếng hát chẳng những là mục tiêu sống của mỗi con người mà còn là lẽ sông của chúng ta.

Ca dao – dân ca là tiếng nói tâm tình của người lao động. Bên cạnh những bài thể hiện đời sống tình cảm phong phú còn có những bài trực tiếp bộc lộ cảm nghĩ của người nông dân trước công việc của hộ, tiêu biểu là bài sau đây:

" Người ta đi cấy lấy công,
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề.
Trông trời, trông đất, trông mây,
Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm.
Trông cho chân cứng đá mềm,
Trời êm, biển lặng mới yên tấm lòng. "

Giản dị, mộc mạc, tự nhiên nhưng chính những cái đó lại tạo nên sự rung động sâu sắc trong lòng người đọc. Nỗi băn khoăn lo lắng trong công việc của người nông dân quá lớn khiến chúng ta không khỏi xót xa, thương cảm.
Nội dung bài ca dao muốn nói lên người phụ nữ nông dân đi cấy lúa, chân ngập dưới bùn sâu mà lòng ngổn ngang trăm môi lo toan và thầm mong mưa thuận gió hòa để có được một mùa lúa tốt.

Trong nghề nông, thường thì công việc cày bừa nặng nhọc dành cho đàn ông, còn việc nhổ mạ, cấy hái dành cho phụ nữ. Cho nên căn cứ vào giọng điệu, ta có thể đoán rằng nhân vật trữ tình đang bày tỏ nỗi niềm trong bài ca dao trên là một phụ nữ hay lam hay làm và rất có ý thức về công việc của mình. Trước hết là sự phân biệt rõ ràng giữa việc đi cấy của mình với những người thợ cấy khác:

" Người ta đi cấy lấy công
Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề."

Đi cấy lấy công tức là đi cấy thuê. Cấy ít tiền ít, cấy nhiều tiền nhiều. Xong việc là phủi tay, chẳng ràng buộc trách nhiệm gì với chủ ruộng. Có vất vả cũng chỉ là vất vả tấm thân: Bán mặt cho đất, bán lưng cho giời, Đổi bát mồ hôi lấy bát cơm… (Tục ngữ).

Còn mình thì đi cấy trên ruộng nhà. Đó là cơ sở để phân biệt giữa người làm thuê với người làm chủ. Vì thế mà sự trông mong, lo lắng nhiều bề cũng xuất phát từ đây. Tôi khác với người ta ở cách tính toán trăn trở, năm liệu bảy lo về công việc với một ý thức trách nhiệm cao và một vốn hiểu biết khá phong phú, toàn diện.

Có lẽ không có bài ca dao nào mà từ trông được lặp lại nhiều lần và độc đáo như ở bài này. Toàn bài chỉ có 6 câu mà từ trồng được dùng đến 9 lần, mỗi lần một nghĩa khác nhau.

Ở câu thứ hai: " Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề ", nghĩa của từ " trông " gắn liền với nghĩa của từ" nhiều bề " , gợi lên hình ảnh một phụ nữ nông dân có tầm suy nghĩ, nhìn nhận công việc rất thấu đáo. Hình ảnh ấy sẽ được tiếp tục khắc họa rõ nét ở những câu sau. Đặc biệt là hai câu giữa bài với 7 từ trông gắn liền với 7 đối tượng cụ thể khác nhau (trời, đất, mây, mưa, gió, ngày, đêm) trong bối cảnh rộng lớn của không gian và thời gian:

" Trông trời, trông đất, trông mây,
Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm."

Các từ trông trên đây đều có thể hiểu theo hai hoặc ba lớp nghĩa và mỗi từ mang một sắc thái biểu cảm khác nhau.

Nếu như ở câu: Trông trời, trông đất, trông mây, từ trông có nghĩa là quan sát và theo dõi liên tục sự thay đổi của thời tiết với thái độ băn khoăn, lo lắng, thì ở câu: Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đềm, từ trông lại có nghĩa là cầu mong. Mong sao mưa thuận gió hòa cho cây lúa tốt tươi, để người vơi bớt nỗi nhọc nhằn và chứa chan hi vọng. Đến hai câu cuối bài thì từ trông rõ ràng mang ý nghĩa là niềm hi vọng, là ước mong tha thiết:

" Trông cho chân cứng đá mềm,
Trời êm, biển lặng mới yên tấm lòng."

Chân cứng đá mềm là thành ngữ chỉ sức mạnh và ý chí của con người, nhất là những người phải xông pha những công việc gian nan vất vả, thậm chí hiểm nguy. Trông cho chân cứng đá mềm nghĩa ,là mong sao cho bản thân có đủ sức khỏe và nghị lực để vượt qua mọi khó khăn, thử thách, có được niềm vui, niềm tin trong cuộc sống.

Trời êm, biển lặng cũng là thành ngữ biểu hiện sự thuận hòa của thiên nhiên (thời tiết, khí hậu); cao hơn nữa là sự yên bình trong cuộc sống (xã hội trật tự, an ninh, không có chiến tranh, trộm cướp)…Càng hiểu rõ nội dung ý nghĩa của từ trông trong bài ca dao này, ta càng đồng cảm với nỗi lo toan vất vả của người nông dân. Từ đó, càng thêm thương thêm quý những giọt mồ hôi ngày ngày họ đổ xuống đồng để làm ra hạt lúa nuôi đời: Ai ơi bưng bát cơm đầy, Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần.

BPTT: Điệp từ: Trông

Trông trời, trông đất, trông mây,
Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm.

Các từ trông trên đây đều có thể hiểu theo hai hoặc ba lớp nghĩa và mỗi từ mang một sắc thái biểu cảm khác nhau.

Nếu như ở câu: Trông trời, trông đất, trông mây, từ trông có nghĩa là quan sát và theo dõi liên tục sự thay đổi của thời tiết với thái độ băn khoăn, lo lắng, thì ở câu: Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đềm, từ trông lại có nghĩa là cầu mong. Mong sao mưa thuận gió hòa cho cây lúa tốt tươi, để người vơi bớt nỗi nhọc nhằn và chứa chan hi vọng. Đến hai câu cuối bài thì từ trông rõ ràng mang ý nghĩa là niềm hi vọng, là ước mong tha thiết:

Trông cho chân cứng đá mềm,
Trời êm, biển lặng mới yên tấm lòng.

Chân cứng đá mềm là thành ngữ chỉ sức mạnh và ý chí của con người, nhất là những người phải xông pha những công việc gian nan vất vả, thậm chí hiểm nguy. Trông cho chân cứng đá mềm nghĩa ,là mong sao cho bản thân có đủ sức khỏe và nghị lực để vượt qua mọi khó khăn, thử thách, có được niềm vui, niềm tin trong cuộc sống.

Trời êm, biển lặng cũng là thành ngữ biểu hiện sự thuận hòa của thiên nhiên (thời tiết, khí hậu); cao hơn nữa là sự yên bình trong cuộc sống (xã hội trật tự, an ninh, không có chiến tranh, trộm cướp)…

" Người ta đi cấy lấy công

Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề ...

Trông trời, trông đất, trông mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm ...

Trông cho chân cứng đá mềm

Trời yên biển lặng mới yên tấm lòng ... "

Đây là bài ca dao ông cha ta đã sáng tác để nói về nỗi vất vả, cực nhọc của người nông dân trong công việc đồng áng của họ. Trong bài ca dao, tác giả đã sử dụng các biện pháp tu từ sau đây: điệp từ "trông" (9 lần), liệt kê, nói quá và tương phản - đối lập "chân cứng,đá mềm". Các biện pháp tu từ trên có tác dụng nhấn mạnh sự vất vả, cực nhọc của người nông dân khi họ làm ra hạt lúa, củ khoai. Để có thể đạt được những thành quả lao động, có năng suất, có chất lượng cao thì họ lệ thuộc và thời tiết, thiên nhiên. Từ "trông" lặp lại 9 lần là thể hiện cái nỗi niềm mong mỏi của người dân - họ cầu cho mưa thuận, gió hòa, thời tiết tốt đẹp và họ còn cầu mong cho một sức khỏe dồi dào, dẻo dai để được sống một cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Ngoài ra, điệp từ "trông" còn tạo nên nhịp điệu thiết tha, đằm thắm cho bài ca dao. Các biện pháp tu từ như: liệt kê, nói quá, đối lập - tương phản cũng nhấn mạnh sự vất vả của người nông dân nhưng đồng thời nhắc nhở chúng ta phải biết tôn trọng, tiết kiệm những sản phẩm của người nông dân làm ra.

Đây là bài ca dao ông cha ta đã sáng tác để nói về nỗi vất vả, cực nhọc của người nông dân trong công việc đồng áng của họ. Trong bài ca dao, tác giả đã sử dụng các biện pháp tu từ sau đây: điệp từ "trông" (9 lần), liệt kê, nói quá và tương phản - đối lập "chân cứng,đá mềm". Các biện pháp tu từ trên có tác dụng nhấn mạnh sự vất vả, cực nhọc của người nông dân khi họ làm ra hạt lúa, củ khoai. Để có thể đạt được những thành quả lao động, có năng suất, có chất lượng cao thì họ lệ thuộc và thời tiết, thiên nhiên. Từ "trông" lặp lại 9 lần là thể hiện cái nỗi niềm mong mỏi của người dân - họ cầu cho mưa thuận, gió hòa, thời tiết tốt đẹp và họ còn cầu mong cho một sức khỏe dồi dào, dẻo dai để được sống một cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Ngoài ra, điệp từ "trông" còn tạo nên nhịp điệu thiết tha, đằm thắm cho bài ca dao. Các biện pháp tu từ như: liệt kê, nói quá, đối lập - tương phản cũng nhấn mạnh sự vất vả của người nông dân nhưng đồng thời nhắc nhở chúng ta phải biết tôn trọng, tiết kiệm những sản phẩm của người nông dân làm ra.