Nguyễn Tuân là một cây bút lớn trong nền văn chương Việt Nam hiện đại. Các tác phẩm của ông có chiều sâu tư tưởng rất lớn với những nhân vật mang phẩm chất phi thường, kể cả là người lao động bình thường. Ông là người đặc biệt yêu thích cái đẹp và những giá trị truyền thống. Nhân vật Huấn Cao trong tác phẩm Chữ người tử tù là một trong những nhân vật tiêu biểu cho những ý nguyện về cuộc đời và con người của ông.

Truyện miêu tả tài năng và phẩm chất thiên lương cao cả của Huấn Cao. Cái tâm, cái tầm của Huấn Cao cao cả đến mức có thể cảm hóa được cái xấu, cái ác. Qua hình tượng nhân vật Huấn Cao có thể khẳng định về cái tâm, cái tài cần phải song hành, sóng đôi cũng như lời Bác Hồ nói về quan niệm tài và đức không thể tách rời.

Xây dựng nhân vật Huấn Cao, Nguyễn Tuân dựa vào nhân vật cụ thể ngoài hiện thực là Cao Bá Quát. Cao Bá Quát là một con người thông minh, học giỏi nổi tiếng, rất mực tài hoa, sống dưới triều đại phong kiến thối nát khiến nhân dân đói khổ, lầm than, ông đã đứng lên lãnh đạo phong trào nông dân khởi nghĩa chống lại triều đình. Điều này cho ta thấy được tấm lòng rất trân trọng người tài, trân trọng những người anh hùng đã hy sinh vì nghĩa lớn của Nguyễn Tuân. Qua đó, ta cũng thấy được tấm lòng yêu nước thương dân của Nguyễn Tuân, tấm lòng mà ông dành cho đất nước là rất đáng quý.

Trong truyện, Nguyễn Tuân xây dựng nhân vật Huấn Cao là một người anh hùng thất thế, vốn là thũ lĩnh những người “phản nghịch” đứng lên chống lại triều đình, nay bị kết án tử, giam cầm và chờ ngày ra pháp trường xử lý. Huấn Cao là người tử tù chuẩn bị đưa ra pháp trường xử tử.

Huấn Cao là một con người rất tài hoa, văn võ song toàn. Ông là người nổi tiếng có tài viết chữ đẹp, “ chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm”, thiên hạ truyền rằng “ có được chữ Huấn Cao mà treo là có một báu vật trên đời “.

Huấn Cao là người có khí phách hiên ngang, không khuất phục trước uy quyền bạo lực. Đứng đầu cuộc bạo động khởi nghĩa chống triều đình phong kiến thối nát, là tử tù nhưng rất ung dung, bình thản. Trước hành động giễu cợt của tên lính, ông ngang tàn rỗ gong “ Huấn Cao lạnh lùng chúc mũi gông nặng, khom mình thúc mạnh đầu thanh gông xuống thềm đá tảng đáng thuỳnh một cái". Khi viên quản ngục có lời hỏi thăm, Huấn Cao tỏ thái độ ngạo nghễ, khinh bạc, trả lời một cách lạnh lùng, đanh thép: "Ngươi hỏi ta muốn gì ? Ta chỉ muốn một điều là nhà ngươi đừng đặt chân vào đây “, “đến cái cảnh chết chém, ông còn chẳng sợ nữa là cái trò tiểu nhân oái thị này “. Cái chết ngay cận kề nhưng Huấn Cao vẫn ung dung, bình thản đón nhận, không chút run sợ, không chút sợ hãi.

Ông cũng là người có thiên lương trong sáng, nhân cách cao đẹp. Không tham quyền hám lợi mà bán rẻ giá trị “không vì vàng ngọc hay quyền thế mà bắt mình phải viết câu đối bao giờ”. Ông rất trọng nghĩa khí, vốn khinh bạc nhưng khi biết phẩm chất tốt đẹp và sở thích cao quý của quản ngục thì Huấn Cao đã sẵn sàng cho chữ, đồng thời có chút ân hận, băn khoăn vì "thiếu chút nữa phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ “. Không chỉ giữ gìn, quý trọng thiên lương của mình, Huấn Cao còn thân thành khuyến thiện con người, cho quản ngục những lời khuyên hết sức chân thành, ý nghĩa : “Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây, khó giữ thiên lương cho lành vững và rồi cũng nhem nhuốc mất cả đời lương thiện đi”

Dưới ngòi bút của Nguyễn Tuân, Huấn Cao là một nhân vật đúng chất nam nhi "đầu đội trời chân đạp đất". Ông vừa là một con người rất mực tài hoa vừa là một con người hiên ngang khí phách, sống với một mục đích, lý tưởng cao đẹp bất chấp cả uy quyền và bạo lực. Ông luôn luôn đặt chữ "tâm" trên chữ "tài" và có quan niệm thống nhất giữa cái đẹp và cái thiện. Cái đẹp và cái thiện phải luôn luôn đi đôi với nhau, gắn bó mật thiết với nhau, không thể tách rời nhau được. Huấn Cao quả là một nhân vật thật lý tưởng với tấm lòng thiên lương cao khiết.

Nguyễn Tuân rất có sự đầu tư khi xây dựng nhân vật Huấn Cao. Bởi Huấn Cao chính là nhân vật tư tưởng của ông. Miêu tả Huấn Cao, ông dần dần phác những nét ý nghĩa về con người và cuộc đời của một nhân vật mang tầm tư tưởng lớn. Cái xấu xa không bao giờ trù dập nổi cái đẹp, cái tài. Huấn Cao trong tù ngục chính là nét vẽ cao khiết nhất về sự đối lập giữa ánh sáng và bóng tối, giữa cái cao cả, phàm tục và cái dơ bẩn, thấp hèn mà qua cảnh cho chữ giữa Huấn Cao và viên quản ngục đã thể hiện sâu sắc và rõ nét tinh thần ấy. Đó là biểu tượng cho sự chiến thắng của cái tài, cái tâm trước cái phàm tục, dơ bẩn, của cái khí phách ngang tàng đối với thói quen nô lệ. Đây là lý tưởng thẩm mĩ của nhà văn, là ý nghĩa tư tưởng của hình tượng Huấn Cao với những điều cao đẹp mà nhà văn muốn gửi gắm tấm chân tình của mình.

Huấn Cao là một người tử tù đáng kính. Ông phải chết chỉ vì cái tội yêu nước, thương dân. Tâm sự, tình cảm, tư tưởng của Nguyễn Tuân gửi gắm vào nhân vật này rất nhiều. Đó là những con người tài với chí làm trai mang chí hướng cộng đồng dân tộc, dù có chết cũng chết trong vinh quang. Đó cũng chính là những nỗi niềm thương dân, yêu nước của Nguyễn Tuân được thể hiện một cách thầm kín.