Từ xa xưa, hát Then có cây đàn tính đệm lời đã rất phổ biến trên nhiều vùng miền Cao Bằng. Đó là những bài hát Then có vần điệu mượt mà ca ngợi lao động sản xuất, tình cảm con người, xã hội, yêu thiên nhiên, quê hương; chuyện Then miêu tả, giải thích về sự tiến hoá nhân loại. Các bài hát Then dân gian đã xen lẫn nhân vật truyền thuyết cùng nhân vật có thật trong lịch sử. Nhưng cái tích cực trong hát Then dân gian tập trung giải thích sự vật hiện tượng, xã hội đều do con người lao động sáng tạo ra, không theo duy tâm huyền bí. Loại hình hát Then giải trí gắn với cuộc sống đời thường của người lao động trong thôn, bản.

Cùng với hát Then giải trí dân gian còn có hát Then cúng bái. Có một thời, nghề hát có cây tính đệm lời (hát Then) đi vào phục vụ cung đình ba đời vua nhà Mạc lập vương triều ở Cao Bằng (Nhà Mạc lên Cao Bằng từ thế kỷ XVI - XVII). Nghề hát ấy phát huy chức năng giải trí cho cung tần mỹ nữ trong cung vua, giải khuây. Người hát Then tự hào là người từ cung vua - trời - thiên về, vì đã có lần chữa bệnh khỏi cho vua Mạc. Khi nhà Mạc tan rã, họ trở về thôn bản mang theo những bài hát Then ở cung đình, lập tức được nhân dân đón nhận. Dần dần lớp người hát Then cúng bái được nhân dân gọi tôn xưng là người Thiên tử - Then.

Hát Then phát triển trong đời sống dân gian và cung vua, vì thế làm tăng thêm nhu cầu thưởng thức giá trị tinh thần, tâm linh, giải trí trong các tầng lớp xã hội. Đến ngày lễ hội, tết, đám hỏi, đám cưới, tang ma, mừng nhà mới, mừng thọ, giải sung, giải hạn, lễ cấp sắc... đều có hát Then và làm Pựt Then. Xưa người già, thanh niên, trẻ em hầu hết đều thuộc bài hát Then để hát giao duyên, đối đáp chúc mừng khi có ngày vui… Tiêu chí để đánh giá nam thanh nữ tú tài sắc phải biết nhiều bài hát Then. Hát Then phát triển rực rỡ, phong phú được nhân dân gìn giữ, lưu truyền trở thành loại hình nghệ thuật đặc sắc của Cao Bằng.
 

Từ sau Cách mạng Tháng Tám (1945) trở về đây, đặc biệt thực hiện Nghị quyết Trung ương 5, khóa VIII của Đảng về xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam tiến tiến đậm đà bản sắc dân tộc, tỉnh ta quan tâm đến bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Các nhà nghiên cứu, văn nghệ sỹ tâm huyết công hiến hết mình cho loại hình nghệ thuật hát Then theo phương châm dân tộc, khoa học và đại chúng, có nội dung, âm nhạc mới. Vì vậy, hát Then nâng tầm lên thành loại hình nghệ thuật đặc sắc.

Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã tổ chức được 4 kỳ Liên hoan Nghệ thuật hát Then toàn quốc. Tham gia có các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hà Giang, Bắc Giang, Quảng Ninh, Lào Cai, Điện Biên, Đắc Nông, Thái Nguyên..., thu hút hàng trăm nghệ nhân, ca sỹ, đoàn nghệ thuật các tỉnh tham gia. Hát Then được phục dựng từ những bài hát cổ trong nghệ nhân dân gian, đến lời hát, điệu Then mang nội dung hiện đại. Ngày hội không những hội tụ tôn vinh văn hóa hát Then mà góp phần tích cực thúc đẩy phát huy nghệ thuật hát Then tại mỗi địa phương. Cao Bằng đạt 3 giải toàn đoàn và một nghệ nhân 74 tuổi đạt giải A.

Đối với Cao Bằng, trong lĩnh vực nghiên cứu sưu tầm, giới văn nghệ sỹ tham gia tích cực. Nổi bật nhất là nhà văn Hoàng Triều Ân có nhiều sách nghiên cứu về hát Then đạt Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2012, như: Ca dao Tày - Nùng (Xúât bản năm 1994 - 2011); Lễ hội Hằng nga (Xuất bản 1997 - 2011); Then Tày và những khúc hát (xuất bản năm 2012); Chữ nôm Tày và Truyện thơ (Xuất bản năm 2003); Ba áng thơ Nôm Tày và thể loại (Xuất bản 2004). Các sách trên đều liên quan đến hát Then Cao Bằng. Công trình nghiên cứu của ông góp phần to lớn vào bảo tồn giá trị văn hóa hát Then Cao Bằng. Ông cho cho biết: Tìm về cội nguồn văn hóa, lịch sử Cao Bằng phải tìm đến hát Then. Hát Then là tinh hoa văn hóa nghệ thuật đặc trưng của Cao Bằng.

Trong lĩnh vực hoạt động nghệ thuật, Nghệ sỹ Nhân dân Dương Liễu, Phó Trưởng Đoàn Nghệ thuật tỉnh cho biết: Nhiều năm qua, Đoàn nghệ thuật Cao Bằng tham gia các hội diễn, các sự kiện trong, ngoài tỉnh, lưu diễn ở Trung Quốc đều lấy hát Then làm chủ đạo cho các tiết mục, màn trình diễn nghệ thuật. Nhiều giải thưởng của Đoàn nghệ thuật đều từ các màn hát Then Cao Bằng. Đặc biệt trong dịp kỷ niệm 510 năm Ngày thành lập tỉnh Cao Bằng (tháng 10/2009), Đoàn Nghệ thuật cùng các nghệ nhân đã tham gia dàn dựng màn hát Then Sluông trầu hoành tráng có gần 500 người tham gia, làm nổi bật tinh hoa văn hóa Cao Bằng qua hát Then, được công chúng cả nước ngưỡng mộ. Trong đợt tổ chức sự kiện Lễ Công bố Khu di tích Quốc gia đặc biệt Pác Bó, Chương trình du lịch "Qua những miền di sản Việt Bắc" và thành lập thành phố Cao Bằng, màn trình diễn nghệ thuật hoàng tráng 3 chương cũng lấy hát Then làm chủ đạo, gồm có cả nội dung cổ và hiện đại.

Hiện nay, hát Then được nghiên cứu, phát triển rực rỡ về loại hình nghệ thuật không chỉ trong giới chuyên môn, chuyên ngành mà vẫn còn sức sống trong nhân dân. Các nghệ nhân hát Then ở thôn, bản vẫn truyền nghề, tham dự hội thi quốc gia, như nghệ nhân Quang Tăng, 74 tuổi được giải A, trong Liên hoan thi hát Then toàn quốc lần thứ 4, tháng 11/2012 tại Lạng Sơn và đối với những nghệ nhân hát Then giải thưởng là một vinh dự nhưng ước muốn cao hơn là hát Then mãi mãi được lưu giữ đến thế hệ mai sau, như nghệ sỹ Quỳnh Nha (nguyên cán bộ Đoàn Nghệ thuật Cao Bằng), người đã đoạt nhiều giải thưởng về hát Then tâm sự: Hát Then là hồn cốt của người Cao Bằng, tôi muốn truyền lại hồn Then cho con cháu và hát mãi đến mai sau.