Những ngày thơ ấu” là cuốn hồi ký nổi tiếng của nhà văn Nguyên Hồng. Nổi bật trong đó là đoạn trích “Trong lòng mẹ” đã khắc họa chân thực những cay đắng, tủi cực của nhà văn khi còn thơ ấu. Đồng thời tác giả cũng muốn khẳng định tình yêu thương sâu nặng với người mẹ bất hạnh. Và hình ảnh nụ cười và nước mắt của cậu bé Hồng đã góp phần khắc họa điều đó.

Đoạn trích “Trong lòng mẹ” đã kể lại cuộc đối thoại của người cô với Hồng về người mẹ bất hạnh của cậu. Cũng như việc Hồng được gặp lại mẹ sau nhiều tháng ngày xa cách.

Đầu tiên là hình ảnh nụ cười được khắc họa trong cuộc đối thoại với người cô. Khi cô gọi Hồng lại và hỏi “Hồng! Mày có muốn vào Thanh Hóa chơi với mợ mày không?”. Câu hỏi ấy đã khiến cậu nhớ đến mẹ. Hồng “tưởng đến vẻ mặt rầu rầu và sự hiền từ của mẹ tôi, và nghĩ đến cảnh thiếu thốn một tình thương yêu ấp ủ từng phen làm tôi rớt nước mắt”, toan trả lời có”. Nhưng vốn là một đứa trẻ nhạy cảm, cậu nhận ra ngay những ý nghĩ cay độc của cô. Đó không phải là lời hỏi han tốt đẹp mà chỉ muốn réo rắt vào đầu cậu những ý nghĩ xấu xa về mẹ. Chính vì vậy, Hồng đã cố kìm nén những giọt nước mắt chực trào ra. Trước sự quan tâm bất thường của bà cô, Hồng đoán biết được sự giả tạo trong lời nói, cử chỉ ấy và không để cho cô Hồng đạt được mục đích.

Cậu cũng rất thông minh khi biết cách tự bảo vệ bản thân bởi những lời nói đó: “Tôi cũng cười đáp lại cô tôi: “Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về”. Đây đâu phải là nụ cười hồn nhiên của một đứa trẻ. Mà là nụ cười của sự nhìn thấu tâm địa độc ác của cô.

Rồi cô lại tiếp tục kể cho Hồng nghe những câu chuyện về mẹ. Hình ảnh của cô: “Cô tôi liền vỗ vai tôi cười mà nói rằng: Mày dại quá cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ?”,

Những lời nói ấy đã xoáy lấy tâm trí cậu, khiến cậu cảm thấy vô cùng đau đớn. Để rồi đáp lại lời ba cô, Hồng cười dài trong tiếng khóc, hỏi: “Sao cô biết mợ con có con?”. Nụ cười nhưng lại là trong tiếng khóc thể hiện một sự tự vệ trước những lời lẽ mỉa mai, cay nghiệt của bà cô về mẹ của Hồng. Thương mẹ bao nhiêu, cậu càng cảm thấy căm ghét bà cô bấy nhiêu. Hình ảnh người cô đại diện cho những hủ tục đã đẩy Hồng và mẹ phải rơi vào hoàn cảnh xa cách Cậu căm ghét thứ đã chia cắt mẹ con cậu bao nhiêu, cậu càng thương mẹ bấy nhiêu.

Tiếp theo là giọt nước mắt được xuất hiện trong hai hoàn cảnh: trong cuộc đối thoại với bà cô và khi gặp lại mẹ. Khi người cô gọi Hồng đến và hỏi có muốn vào Thanh Hóa thăm mẹ. Thì cậu bé Hồng đã “cúi đầu xuống đất, lòng tôi càng thắt lại, khóe mắt tôi đã cay cay”. Câu hỏi của người cô đã gợi nhắc Hồng nhớ đến mẹ. Nỗi tủi thân, cô đơn khi không được sống trong tình yêu thương của cậu bị kìm nén bấy lâu chỉ chờ được bộc phát. Nhưng cậu đã đoán biết được ý nghĩ xấu xa của người cô. Chỉ đến khi nghe được câu chuyện của mẹ có em bé - hai tiếng “em bé” xoáy sâu vào tâm trí Hồng. Lúc này, nước mắt của cậu “đã ròng ròng rớt xuống hai bên mép rồi chan hòa đầm đìa ở cằm và ở cổ”. Và “cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng”. Giọt nước mắt thể hiện những xót xa, tủi nhục mà cậu bé Hồng phải chịu đựng. Cũng như sự nhớ nhung dành cho người mẹ và sự căm tức những hủ tục đã chia cắt hai mẹ con của bé Hồng. Tất cả những dồn nén bấy lâu nay bộc lộ quan những giọt nước mắt.