Những bài ca dao chính là phương tiện để con người qua đó bộc lộ những tình cảm sâu kín, suy tư trong tâm hồn. không chỉ mang tình cảm lãng mạn của tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình mà còn mang những nỗi đắng cay chua xót của bao số phận con người. Những nỗi niềm ấy đã được thể hiện sâu sắc qua chùm ca dao than thân.

Đa số những bài ca dao than thân là lời than trách thân phận của người phụ nữ trong xã hội xưa, họ đã phải chịu đựng những bất công đau khổ mà xã hội phong kiến xưa mang lại. Chính sự rẻ rúng, bần hàn của thân phận người phụ nữ đã là đề tài quen thuộc trong ca dao, họ nổi lên là những người bị xã hội vùi dập, bị tước đoạt quyền sống và quyền hạnh phúc của chính mình:

“Thân em như tấm lụa đào

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai”

Trong xã hội cũ với chế độ phong kiến hà khắc ấy, người con gái đến tuổi lập gia đình nhưng không có quyền lựa chọn người yêu, mọi thứ đều theo sự sắp đặt của cha mẹ. Hạnh phúc như một ván bài hên xui, may thì gặp được chồng tốt, rủi thì vẫn phải nhẫn nhịu chịu đựng chứ không có quyền thay đổi, phản kháng. Bởi vậy họ ví chính mình với tấm lụa đào, như một món hàng bán giữa chợ, chẳng thể biết trước người mua là ai, thật là số phận bất hạnh, đáng thương. Bài ca dao sau lại mang đầy nỗi tâm sự tha thiết của một người phụ nữ không có nhan sắc nhưng có vẻ đẹp phẩm chất bên trong, lời hát như lời thuyết minh, lại là lời giới thiệu, mời mọc đầy chua xót:

“Thân em như củ ấu gai

Ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen

Không tin bóc vỏ mà xem

Ăn rồi mới biết rằng em ngọt bùi”

Xã hội cũ nát thường đề cao hình thức, họ để mắt tới những người có diện mạo ưa nhìn, tướng tá đoan trang, còn những người không có sự nổi bật về nhan sắc thì bị coi thường rẻ rúng. Cô gái trong bài ca dao này đã tự ý thức được nhan sắc của mình, ví thân mình là củ ấu gai xù xì gai góc, không ưa nhìn. Tuy nhiên cô cũng phân trần rằng mình có những phẩm chất tốt đẹp, bên trong củ ấu là vẻ đẹp trắng trong, ngọt bùi. Câu ca dao là lời ngợi ca vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ, vẻ đẹp mà chỉ có sự chân thành mới cảm nhận được.

“Muối ba năm muối đang còn mặn

Gừng chín tháng gừng hãy còn cay

Đôi ta nghĩa nặng tình dày

Có xa nhau đi nữa cũng ba vạn sáu nghìn ngày mới xa”

Câu ca dao này có khác với những câu ca dao trên, vì nói về tình cảm vợ chồng khăng khít, gắn bó, mọi biến cố có xảy ra cũng không chia cắt được. Gừng và muối là biểu tượng cho tình cảm bền chặt, son sắt của vợ chồng, rất khó có thể chia lìa, dù có chia lìa cũng còn rất xa xôi

Những bài ca dao than thân ra đời trong xã hội cũ đã mang những tâm sự nặng trĩu của người phụ nữ hướng tới khát khao hạnh phúc, nhưng khát khao hạnh phúc ấy lại quá đỗi xa xỉ khi mà vận mệnh và cuộc sống của họ lại đang nằm trong tay người khác.