THẦN TRỤ TRỜI 1.- Đây là một truyện thần thoại thuộc nhóm thần thoại suy nguyên (giải thích các hiện tượng tự nhiên), được nhân dân sáng tạo, lưu truyền từ xa xưa, lưu truyền từ xa xưa nhằm cắt nghĩa sự hình thành trời đất, núi sông, biển cả… Ngay từ thời nguyên thuỷ, cuộc sống sinh hoạt, lao động đã luôn đòi hỏi con người phải quan sát, suy ngẩm về các hiện tượng tự nhiên liên quan mật thiết tới mình. Trình độï của con người bấy giờ chưa đủ để nhận thức đúng các hiện tượng ấy. Từ những điều quan sát được kết hợp với trí tưởng tượng hồn nhiên, chất phác, ngây thơ, họ đã sáng tạo ra những truyện thần thoại để giải thích tự nhiên và thể hiện ước mơ chinh phục chúng. Trong hệ thống thần thoại của ta về sự sáng lập vũ trụ, Trần Trụ Trời được coi như truyện mở đầu; tiếp đó là các truyện về các thần khác như thần Mưa, thần Gió, thần Biển, thần Mặt Trời, Mặt Trăng; tiếp nữa tới các truyện về thần sáng tạo ra muôn vật và loài người (Cuộc tu bổ các giống vật, Mười hai bà mụ…). 2.- Nhân vật trong truyện là một vị thần: Thần Trụ Trời. Thần trong thần thoại là gì? Khái niệm nầy là chữ Hán, mãi sau nầy mới có. Qua bài vè ở cuối truyện có thể thấy thời xưa, nhân dân còn gọi Thần là Ôâng, thần được hình dung rất cụ thể, mỗi vị gắn với hiện tượng nào dó, như ông Đếm cát,Ông tát bể, Ông kẻ sao… Trước đó nữa, chưa rỏ thần được gọi thế nào. Thần của thần thoại không phải là thần trong thần tích hay thần nghĩa theo mê tín dị đoan, mà là nhân vật chính trong các câu truyện, được nhân dân hình dung như lực lượng có thật, có hình dạng, sức mạnh phi thường, có nhiều phép lạ, làm nên những kỳ tích lớn lao, biểu hiện những hiện tượng, biến cố, sức mạnh của tự nhiên, tác động tới con người. 3.- Mọi chi tiết kể và tả Thần Trụ Trời đều gợi những vòng hào quang, điểm tô tính chất kỳ là, phi thường của nhân vật, thần thoại. Truyện đã nhân cách hoá vũ trụ thành một vị thần. - Thời gian thần xuất hiện: ngày xưa, ngày xưa lắm, thuở chưa có trời đất, muôn vật con người. Không gian: Một vùng tối tăm, hổn độn, mù mịt của vũ trụ sơ khai. Thời gian, không gian khởi thuỷ buổi khai thiên lập địa để lại dấu ấn rất đậm trong ký ức người nguyên thuỷ. Thời gian, không gian ấy, họ quan niệm, là của thế giới Thần. Với cách giới thiệu như thế, truyện đã kéo người nghe vào không khí thần thoại, gợi những bí ẩn huyền diệu quanh nhân vật Thần, tạo bối cảnh để sau đó làm rỏ hơn kỳ tích đắp cột chống trời. - Hinh dạng Thần trụ Trời được phóng đại tới kích thước khổng lồ. Những kích thước bình thường không thể miêu tả nổi. Lấy sự đồ sộ, hùng vĩ của thiên nhiên cũng không sánh được: “Thần cao lớn vô cùng, chân dài không sao tả xiết, mổi bước đi là băng từ vùng nầy qua vùng khác, vượt từ núi nầy sang núi kia”. Lan toả khắc các chi tiết nầy là sự ngưỡng mộ cảm phục. Nhân dân tin rằng, con người đạt được những chiến công khổng lồ thì cũng phải khổng lồ từ thể xác tầm vóc. - Công việc, Thần làm rất lạ lùng: đội trời lên, đưa cột cao to chống trời, phá cột chống trời, tạo ra núi sông biển cả. Đấy là những công việc qui mô vĩ đại, tạo thiên lập địa, xây dựng cỏi thế gian đúng theo quan niệm về vũ trụ (Trời tròn, đất vuông) của người xưa. Thần xuất hiện như một người lao dộng miệt mài, với những công việc, bản tính rất quen thuộc của người lao động: Đào đâùt, khuân đá, đắp cột, hì hục đào đắp. Hình tượng thần là hình tượng liên tục lao động để liên tục sáng tạo. Kì tích, kết quả lao động của Thần đọng lại ở hình ảnh rất kì vĩ, nên thơ: “Cột đắp nên cao, chừng nào thì trời như tấm màn rộng mênh mông được nâng lên chừng ấy. Cột đắp cứ cao dần, cao dần và đầy vòm trời lên tận mây xanh” Hình ảnh đã khái quát công sức chiếc công lao động của Thần. Công sức chiến công ấy cao lớn, bao la như bầu trời, phải lấy trời đất thăm thẳm, mênh mông, vĩnh hằng mới đo được. Và như thế, hình ảnh, bầu trời, mặt đâùt, biển cả trong truyện cũng chính là sự bất tử hoá vị Thần đã tạo dựng ra thế giới. Chiếc công của thần – nhân dân kể – còn được trạm khắc vào hình dáng núi sông, dó là vết tích núi Yên Phụ (1) ở tỉnh Hải Hưng ngày nay. Chuyện đắp cột chống trời thì rất hoang đường nhưng núi Yên Phụ thì có thật. Vết tích núi Yên Phụ được đưa vào truyện dường như muốn làm cho nọi người tin sự tích của Thần Trụ Trời. Như thế, Thần Trụ Trời, qua nghệ thuật hư cấu, phóng đại của thần thoại, là vị Thần khởi thuỷ của Bách thần, có hình dạng, có sức mạnh, tài năng tuyệt vời, công lao bao trùm cả trời đất và muôn loài. - Tiếp theo công việc của Thần Trụ Trời là công việc của các vị thần khác để xây dựng, sửa sang thế gian, vũ trụ: “ Ông đếm cát, Ông tát bể, Ông trồng cây, Ông xây rú” Các Thần đã hợp thành một tập thể những người lao động khổng lồ, nhẫn nại, sáng tạo ra những công trình vĩ đại. Trong hình bóng, công việc, kì tích của các thần đều có hinh ảnh của nhân dân. Tập thể đông đảo nhân dân tập hợp lại thành sức mạnh khổng lồ tạo lập, xây dựng thế giới. Nhân dân đã kéo các Thần xuống với mình, và mặt khác, nâng mình lên ngang tầm vóc của Thần. 4.- Thần Trụ Trời là câu truyện hoang đường. Hình tượng thần và việc làm của Thần, từ việc xây cột khỏng lồ chống trời lên cao tít tới việc phá cột, ném tung đâùt đá thành núi đồi, đào đất thành sông biển… cho đến công việc của các thần khác như: đào sông, trồng cây, xây rú đều là tưởng tượng ngây thơ, hồn nhiên thú vị. Nhưng truyện không chỉ có cái đẹp nghệ thuật “một đi không trở lại” ấy, mà còn có rất nhiều ý nghĩa. Truyện giải thích sự hình thành trời đất, núi sông, biển cả theo quan niệm của người nguyên thuỷ. Người nguyên thuỷ hiểu, nghĩ về các hiện tượng tự nhiên bằng những hiểu biết thô sơ, chất phác và trí tưởng tượng phong phú, ngây thơ của minh. Họ cho rằng trời đát, thế gian là do các Thần tạo nên. Cách giải thích ấy tất nhiên là không đúng vì trình độ hiểu biết của con người vào buổi ấu thơ của nhân loại còn rất thấp kém nhưng cũng chưng tỏ tính tích cực, luôn muốn tìm tòi hiêu biết thế giới quanh mình của con người. Hơn nữa, bên cạnh những nhận thức sai lầm, chúng cũng gặp ở đây những chân lý (vạn vật tự tạo và luôn vận động) mà người nguyên thuỷ đã nhận thức thô sơ. Đó là ý nghĩa thứ nhất. Ý nghĩa thứ hai cao đẹp hơn. Đó là sự ca ngợi con người và lao động sáng tạo vĩ đại của họ. Thần Trụ Trời cũng như bao vị thần khác, tuy là thần, có vóc dáng khổng lồ, làm các việc phi thường sáng tạo ra Trời đất, song cũng chỉ là hình bóng của con người. Ở các truyện thần thoại khác, thần có khi nữa người nữa thú nhưng trong Thần Trụ Trời, các thần đã mang dáng dấp con người. Con người đã tạo ra thần theo khuôn mẫu của mình. Thần đã làm sáng danh con người và lao động của họ, như M.Gorki nhận xét. Người nguyên thuỷ tin tưởng ở lao động, lao động làm ra tất cả. Các thần đều phi thường nhưng vẫn phải lao động miệt mài nhẫn nại mới tạo ra kì tích, sáng lập được thế giới. Đây cũng là khía cạnh tích cực của thần thoại so với tôn giáo (Tôn giáo cho rằng Chúa trời dựng nên trời đất bằng những phép mầu). Tuy còn đơn giản nhưng hình tượng của Thần Trụ Trời vẫn để lại cho các thế hệ sau nhiều ấn tượng về vẽ đẹp huyền ảo, kì vĩ. Phải chăng, từ hình tượng này, người đời sau đã có thành ngữ “đội trời, đạp đất” để nói về những con người sức mạnh phi thường, kì lạ, anh hùng. Núi Yên Phụ cùng một vùng với núi Thạch Môn chứ không phải là núi Thạch Môn như sách giáo khoa ghi. Trích: Phân tích tác phẩm Văn học dân gian của Bùi Mạnh Nhi (Trần Ngọc Hoà sưu tầm)