Loạn 12 sứ quân là gì? Thực chất đây là cuộc nổi loạn về việc đấu tranh đòi quyền lãnh đạo của các thủ lĩnh. Là giai đoạn mà các vùng cát cứ quân sự giao tranh với nhau, nó đan xen giữa hai thời kỳ là nhà Ngô và nhà Đinh.

Thực chất cuộc nổi loạn này bắt đầu từ năm 965, khi Ngô Xương Văn chết, triều đình rơi vào tình trạng hỗn loạn. Các thế lực cát cứ đứng lên đòi quyền, các tướng lĩnh không thống nhất từ trung ương đến địa phương. Từ đó 12 tướng lĩnh này đã cầm quân đánh chiếm lẫn nhau. 

Cuộc loạn 12 sứ quân này có xuất phát từ quá trình phân hóa xã hội thời kỳ bắc thuộc, các tầng lớp không thống nhất nhau đã tạo ra sự phân tán cát cứ. Có thể nói đây là cuộc phát tán nhằm đòi quyền lãnh đạo. Sự mở đầu của cuộc bạo loạn xuất hiện từ đầu thế kỷ X và có cơ hội phát triển mạnh từ khi Dương Tam Kha cướp ngôi nhà Ngô, các thủ lĩnh không đồng tình và đem quân bạo loạn đánh chiếm lẫn nhau.

Giai đoạn đỉnh điểm của cuộc náo loạn 12 sứ quân này là vào năm 965.Sau khi Ngô Quyền mất thì các vị quan lớn này lo tranh giành ngai vàng nên các thế lực này đánh chiếm lẫn nhau. Cuộc loạn lạc diễn ra khiến cho đời sống nhân dân bị ảnh hưởng nghiêm trọng. 

Từ năm 966, hình thành đầy đủ 12 sứ quân chiếm giữ tại các địa phương. Trong lúc đất nước rơi vào hoàn cảnh trên thì Đinh Bộ Lĩnh đã liên kết với sứ quân Trần Lãm, chiêu dụ được sứ quân Phạm Bạch Hổ đã đứng lên tiến đánh các sứ quân khác và dẹp loạn 12 sứ quân.

Đinh Bộ Lĩnh là một vị anh hùng có tài, được người dân địa phương ủng hộ. Theo đó nhờ tài cao, lãnh đạo tốt, nhân dân địa phương đồng lòng nên cuộc dẹp loạn đánh đâu thắng đấy và được tôn làm Vạn Thắng Vương. Các sứ quân lần lượt bị đánh bại và tướng lĩnh đã chịu đầu hàng. 

Đinh Bộ Lĩnh là người sinh ra tại làng Đại Hữu, châu Đại Hoàng (nay là thôn Văn Bòng, xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình). Là một người có đức có tài và được người dân kính trọng. Thừa hưởng những nét nổi bật, lòng yêu nước của người cha là Đinh Công Trứ, với tình cảnh đất nước đang rơi vào loạn lạc thì vị tướng lĩnh này đã đứng lên để dẹp loạn.

Với tài trí cao, Đinh Bộ Lĩnh được tôn làm Tù trưởng và từng bước tập hợp và củng cố lực lượng. Ngoài ra Đinh Bộ Lĩnh tập hợp được những bạn trẻ thời niên thiếu cũng có lòng yêu nước như ông để cùng chiến đấu. 

Sau khi Ngô Quyền mất (944) thì triều đình rơi vào tình trạng rối ren. Trong khoảng thời gian (945 – 950), Đinh Bộ Lĩnh đã toàn quyền làm chủ vùng đất Hoa Lư và khu vực xung quanh. Đinh Bộ Lĩnh đã cùng Trần Lãm (Trần Minh Công) chiếm giữ Bố Hải Khẩu (Thái Bình), tạo thành là một sứ quân mạnh, sau khi Trần Lãm mất ông  đã giao binh quyền cho Đinh Bộ Lĩnh.

Diễn biến loạn 12 sứ quân đang đánh chiếm nhau ác liệt. Đinh Bộ Lĩnh với sự ủng hộ của nhân dân, có tầm chiến lược cao, sách lược khôn ngoan, sáng suốt đã đưa ra các mục tiêu chiến đấu tích cực. Mục tiêu chính của Đinh Bộ Lĩnh lúc này là dẹp loạn 12 sứ quân và thống nhất đất nước. 

Để thực hiện tốt cuộc dẹp loạn này, Đinh Bộ Lĩnh đã tiến đánh theo hình thức tiến đánh từng đội quân một. Với việc liên kết các sứ quân thì Đinh Bộ Lĩnh càng đánh càng giành được thắng lợi. Các sứ quân lần lượt bị đánh bại và tướng lĩnh đã chịu đầu hàng. 

Theo đó sau thời gian hình thành và phát triển lực lượng, Đinh Bộ Lĩnh đã hoàn thành được sứ mệnh dẹp loạn 12 sứ quân và thống nhất đất nước. Cuộc bạo loạn đã chính thức được dẹp loạn và thống nhất đất nước sau 2 năm (966 – 967). Từ đó các sứ quân được dẹp yên và chấm dứt ở giữa thế kỷ X, thu non sông về một mối.

• Chiến thắng của cuộc dẹp loạn Đinh Bộ Lĩnh đối với các thế lực cát cứ là sự khẳng định về quyền lực, sự thống nhất. Đồng thời khẳng định thắng lợi của tinh thần đoàn kết dân tộc và ý chí độc lập mạnh mẽ của nhân dân Việt Nam lúc bấy giờ.
• Các sứ quân lần lượt bị chiếm đánh, chấm dứt cuộc nội loạn cát cứ. Cuối năm 967, đất nước đã trở lại bình yên thống nhất.
• Khẳng định lòng yêu nước của nhân dân ta.