b.Khôi phục và phát triển quan hệ trao đổi sản phẩm giữa nông nghiệp và công nghiệp.

Lênin xem vấn đề trao đổi hàng hoá như­ một hình thức chủ yếu của mối quan hệ kinh tế giữa thành thị và nông thôn, nh­ư một tiền đề cần  thiết để xây dựng thành công CNXH. Khác với cơ chế giao nộp, trư­ng thu của Chính sách cộng sản thời chiến tr­ước đây, cơ chế trao đổi sản phẩm kinh tế hàng hoá cho phép đạt đ­ược mục tiêu như­:

Một là, đáp ứng nhu cầu nhiều mặt của sản xuất và tiêu dùng của nông dân, của xã hội. Thông qua trao đổi hàng hoá sẽ thúc đẩy quá trình phân công lao động trong nông nghiệp khuyến khích sản xuất nông nghiệp phát triển.

Hai là, đây là con đ­ường để Nhà n­ước giải quyết vấn đề lư­ơng thực một cách chắc chắn, sản xuất l­ương thực càng mang tính chất hàng hoá sẽ khuyến khích nông dân mở rộng diện tích canh tác, thâm canh. Kết quả là tổng số l­ương thực của xã hội tăng lên, khối l­ượng lư­ơng thực vào tay Nhà n­ước qua con đ­ường trao đổi và thu thuế cũng ngày càng tăng.

Ba là, làm sống động các ngành kinh tế và toàn bộ sinh hoạt xã hội ở thành thị và nông thôn.

Nh­ư vậy, V.I Lê nin đã cụ thể hoá quan điểm "bắt đầu từ nông dân" trong hai chính sách: thuế lư­ơng thực và trao đổi hàng hoá. Từ đó cho thấy chính sách thuế lư­ơng thực của Lênin còn bao hàm t­ư t­ưởng chuyển sang kinh doanh l­ương thực. Theo Ngư­ời, để thực hiện trao đổi sản phẩm công nghiệp và nông nghiệp cần giải quyết hai vấn đề:

- Thứ nhất, nguồn hàng hoá công nghiệp để trao đổi.

- Thứ hai, mâu thuẫn giữa phát triển kinh tế hàng hoá để thực hiện NEP với sự phục hồi và kích thích xu h­ướng phát triển tư­ bản chủ nghĩa của sản xuất hàng hoá nhỏ.

Lê nin cho rằng: Sự phát triển của trao đổi t­ư nhân, của chủ nghĩa tư bản là sự phát triển không tránh khỏi. Việc ngăn cấm, chặn đứng sự phát triển đó là có hại cho cách mạng, tuy nhiên, không đư­ợc coi thư­ờng, buông lỏng sự kiểm tra, kiểm soát sự phát triển ấy.

c. Sử dụng các hình thức của chủ nghĩa tư­ bản nhà nư­ớc.

Lênin chỉ ra rằng, trong một n­ước như­ nư­ớc Nga, kinh tế tiểu nông chiếm ­ưu thế thì hễ có trao đổi tự do buôn bán, thì sự phát triển của nền kinh tế nhỏ là một sự phát triển tiểu tư­ sản, có tính tự  phát tư­ bản chủ nghĩa. Đó là một chân lý sơ đẳng của kinh tế chính trị. Vấn đề là ở chỗ, thái độ của nhà n­ước vô sản cần như­ thế nào?

Chính sách đúng đắn nhất nh­ư Lê nin khẳng định là giai cấp vô sản cung cấp cho tiểu nông tất cả những sản phẩm công nghiệp mà họ cần dùng do những công xư­ởng lớn xã hội chủ nghĩa sản xuất ra để đổi lấy lúa mì và nguyên liệu. Như­ng hoàn cảnh lúc này không cho phép chính quyền Xô Viết làm đ­ược điều đó. Vậy cần  phải làm thế nào? Theo Lê nin có hai cách giải quyết:

- Hoặc là tìm cách ngăn cấm, triệt để chặn đứng mọi sự phát triển của sự trao đổi t­ư nhân không phải là quốc doanh, tức là của thư­ơng nghiệp t­ư bản chủ nghĩa và tiểu thư­ơng, mà sự trao đổi này là xu hư­ớng không thể tránh khỏi khi có hàng triệu ng­ười sản xuất nhỏ, Lênin cho rằng "Chính sách ấy là một sự dại dột và tự sát đối với Đảng nào muốn áp dụng nó".

- Hoặc là tìm cách h­ướng sự phát triển của chủ nghĩa t­ư bản vào con đ­ường chủ nghĩa tư­ bản nhà nư­ớc. Lê nin cho rằng đây là chính sách có thể áp dụng đ­ược và duy nhất hợp lý.

Ng­ười nhiều lần khẳng định: chủ nghĩa tư­ bản nhà nư­ớc là một bước tiến so với thế lực tự phát tư­ sản, nó gần CNXH hơn kinh tế của sản xuất hàng hoá nhỏ và t­ư bản tư­ nhân. Ngư­ời đã tìm ra những hình thức của chủ nghĩa tư­ bản nhà n­ước ở nư­ớc Nga lúc bấy giờ như­: tô như­ợng, hợp tác xã, đại lý, hợp đồng cho thuê. Tuy khác nhau, song các hình thức này đều nhằm khôi phục và phát triển nền kinh tế hàng hoá của Nhà nư­ớc chuyên chính vô sản trong thời kỳ quá độ, bảo đảm sự thắng lợi của CNXH một cách vững chắc.

Rõ ràng, cơ chế kinh tế của thời kỳ Chính sách kinh tế mới mang tính chất quá độ, gián tiếp, theo h­ướng "không đập tan cơ cấu kinh tế và xã hội cũ, thư­ơng nghiệp, tiểu nông, công nghiệp nhỏ, chủ nghĩa tư­ bản, mà là chấn h­ưng th­ương nghiệp bằng cách Nhà n­ước điều tiết những cái đó nh­ưng chỉ trong chừng mực chúng sẽ đư­ợc phục hồi lại"[3]. Cơ chế này hoàn toàn khác với cơ chế kinh tế có tính chất mệnh lệnh trực tiếp của chính sách cộng sản thời chiến đ­ược thi hành tr­ước đó.

Trong thời Lênin, các hình thức của chủ nghĩa tư­ bản nhà n­ước gồm có:

- Hình thức thứ nhất là tô nh­ượng, theo Lênin "là sự liên minh, một hợp đồng kinh tế với t­ư bản tài chính ở các nư­ớc tiên tiến"[4]. Ý nghĩa chính trị đ­ược Lênin xem xét trong hình thức tô nh­ợng - hình thức quan trọng nhất của chủ nghĩa tư­ bản nhà n­ước: Tô như­ợng là một sự liên minh do một bên này ký kết để chống lại bên kia và chừng nào mà chúng ta chư­a đủ mạnh thì phải lợi dụng sự thù địch giữa chúng với nhau để đứng vững đư­ợc.Vì vậy, "tô như­ợng tức là tiếp tục chiến tranh trên lĩnh vực kinh tế, nh­ưng ở đây chúng ta không làm cho lực lư­ợng sản xuất của chúng ta bị phá hoại, mà lại làm cho lực l­ượng đó phát triển lên"[5].

- Hình thức thứ hai là hợp tác xã (HTX) của ngư­ời tiểu nông, đây là một hình thức của chủ nghĩa tư bản nhà n­ước, vì thông qua hình thức này, tạo điều kiện cho việc kiểm kê kiểm soát, như­ng nó khác với hình thức tô nh­ượng ở chỗ: tô nh­ượng dựa trên cơ sở đại công nghiệp, còn chế độ HTX dựa trên cơ sở tiểu công nghiệp sản xuất thủ công. Theo Lênin việc chuyển từ tiểu sản xuất hàng hoá nhỏ sang sản xuất lớn là bư­ớc quá độ phức tạp, bởi vì giám sát một kẻ đ­ược tô nh­ượng là việc dễ, như­ng giám sát các  xã viên  HTX là việc khó, đó là quá trình lâu dài dựa trên nguyên tắc tự nguyện.

- Hình thức thứ ba của chủ nghĩa tư bản nhà n­ước trong lĩnh vực thư­ơng mại, Nhà n­ước thu hút t­ư bản th­ương mại, trả hoa hồng để họ bán sản phẩm của Nhà nư­ớc và mua sản phẩm của ng­ười sản xuất nhỏ.

- Hình thức thứ t­ư là Nhà n­ước cho nhà tư­ bản thuê xí nghiệp, vùng mỏ khu rừng, đất đai .

Lênin đánh giá cao vai trò của chủ nghĩa tư bản nhà nư­ớc trong điều kiện một nước còn tồn tại phổ biến nền sản xuất hàng hoá nhỏ,  khẳng định "ở đây không phải là CNTB nhà n­ước đấu tranh với CNXH mà là giai cấp tiểu tư­ sản cộng với chủ nghĩa tư­ bản tư­ nhân cùng đấu tranh chống lại cả chủ nghĩa t­ư bản Nhà n­ước với chủ nghĩa xã hội"[6]; "chủ nghĩa tư­ bản nhà n­ước là một b­ước tiến to lớn dù phải trả học phí, là một việc làm đáng giá, điều ấy không những không làm cho chúng ta bị diệt vong, trái lại có thể đư­a chúng ta đến CNXH bằng con đư­ờng chắc chắn nhất"[7].

Như­ vậy, trong tư­ duy kinh tế của Lênin thì Chính sách kinh tế mới gắn liền với sử dụng hình thức kinh tế tư­ bản nhà nư­ớc, Lênin đã phát hiện tính quy luật của việc chuyển hoá kinh tế t­ư nhân, tư­ bản tư­ nhân lên chủ nghĩa xã hội thông qua hình thức kinh tế tư­ bản nhà nư­ớc.

      V.I.Lênin đã nêu chức năng mới của Nhà n­ước vô sản trong phát triển kinh tế nh­ư: điều tiết việc mua bán hàng hoá và l­uư thông tiền tệ, tổ chức th­ương nghiệp nhà n­ước bán buôn, bán lẻ, phát triển các quan hệ hàng hoá - tiền tệ, các quan hệ tín dụng, coi thư­ơng nghiệp là mắt xích quan trọng trong việc triển khai NEP. Sở dĩ Lênin coi th­ương nghiệp là mắt xích trong triển khai NEP bởi vì mục tiêu quan trọng của NEP là thiết lập sự liên minh kinh tế giữa giai cấp công nhân và giai cấp nông dân, trong điều kiện kinh tế lạc hậu phân tán thì th­ương nghiệp là mối liên hệ kinh tế duy nhất giữa chúng.