• Mở bài:

Mùa xuân nho nhỏ là bài thơ xuất sắc của nhà thơ Thanh Hải và của nền thi ca cách mạng Việt Nam thế kỉ 20. Hai khổ thơ đầu thể hiện sâu sắc, cảm động cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân của thiên nhiên, đất nước, con người.

• Thân bài:

Thanh Hải sáng tác bài thơ giữa mùa đông rét buốt trên xứ Huế, lúc tác giả đang nằm trên giường bệnh và không bao lâu sau nhà thơ qua đời. Có hiểu cho hoàn cảnh của nhà thơ trên giường bệnh ta mới thấy hết được tấm lòng tha thiết với cuộc sống, với quê hương đất nước của nhà thơ.
Bài thơ bắt đầu từ những cảm xúc trực tiếp hồn nhiên, trong trẻo trước vẻ đẹp và sức sống của mùa xuân thiên nhiên. Từ đó mở rộng cảm nghĩ về mùa xuân đất nước. Từ mùa xuân lớn của thiên nhiên đất nước mà liên tưởng tới mùa xuân của mỗi cuộc đời – một mùa xuân nho nhỏ góp vào mùa xuân lớn.
Mở đầu bài thơ là vẻ đẹp tươi xanh của thiên nhiên xứ Huế khi vào xuân với cảnh sắc tươi đẹp, đầm ấm:
“Mọc giữa dòng sông xanh
Một bông hoa tím biếc”.
Từ “mọc” được vận dụng rất tự nhiên, biểu hiện rất thực sức sống đang vươn lên của cây cảnh giữa thiên nhiên. Giữa thiên nhiên bao la, rộng lớn ấy hiện lên một bông hoa với màu sắc tím biên biếc hiện lên giữa dòng sông trong xanh. Màu xanh của nước hài hoà với màu tím biếc của bông hoa tạo nên một nét chấm phá nhẹ nhàng mà sống động, đem lại một vẻ đẹp tự nhiên, hài hòa, một màu sắc đặc trưng của xứ Huế. Màu tím hoa lục bình phá vỡ nét đơn điệu của bức tranh nhưng cũng nhuốm lên màu của tâm trạng thoáng chút u buồn. Một bông hoa lẻ loi trôi nổi giữa dòng nước vô định như đời người chưa biết sẽ về đâu trong dòng thời gian vĩnh hằng.
Nhà thơ Lê Văn Trường cũng có những câu thơ đặc sắc về loài hoa tím biếc ấy:
“Hoa lục bình vừa trôi vừa nở
Hoa nhớ ai mà trôi khắp nẻo
Hoa tím buồn chắc nhớ người thương”.
(Khoảng trời em hát – Lê Văn Trường)
Câu thơ làm ta chợt nhớ đến bài hát “Hoa Tím Lục Bình” của Bích Tuyền:
“Có một loài hoa buồn trôi lững lờ
Theo nước hững hờ xuôi mãi về đâu
Vẫn trôi trôi chẳng hết sầu
Nên loài hoa ấy đượm màu tím thương.
Có một loài hoa vừa trôi vừa nở
Em lấy chồng rồi anh ở vậy thôi”.
Dòng sông xanh hay cũng chính là dòng đời. Hoa lục bình hay cũng chính là kiếp người nhỏ bé trên dòng sinh diệt trùng trùng. Có lẽ, trước lúc đi vào với vĩnh hằng, Thanh Hải tâm niệm về đời người và nhìn nhận lại tất cả những gì mình đã trải qua cả triết lí sống và ý nghĩa của sự tồn tại.
Trong vòng luân hồi biến ảo, ta không thể lựa chọn mình sẽ hóa thân thành cái gì nhưng lại có thể quyết định mình sống như thế nào. Đối với Thanh Hải sống là phải đẹp, phải có ích cho cuộc sống như bông hoa lục bình tuy nhỏ bé nhưng luôn biết mang đến cho đời sắc đẹp tươi xanh.
Bất giác, nhà thơ nhìn lên bầu trời, hướng theo tiếng chim chiền chiện đang say mê ca hát giữa bầu trời xanh:
“Ơi con chim chiền chiện.
Hót chi mà vang trời”.
Cảm xúc của nhà thơ đã trào dâng thực sự qua câu hỏi tu từ: “Hót chi mà vang trời”. Thứ âm thanh không thể thiếu ấy làm sống dậy cả không gian cao rộng, khoáng đạt. Nó làm sống dậy, vực dậy cả một tâm hồn con người đang phải đối mặt với những bóng đen ú ám của bệnh tật, của cái chết rình rập.
Từ “ơi” được đặt trong nhịp 1-4 gây được chú ý, mang lại giọng điệu thơ ca như đang reo vui. Tác giả như đang đón nhận những vẻ đẹp của thiên nhiên, đón nhận sức sống của quê hương. Ý thơ còn giúp chúng ta nhận rõ được niềm vui của nhà thơ trước những vẻ đẹp của mùa xuân. Lời gọi ấy mới đầu nhen nhóm ở một góc trái tim. Nhưng con người nhà thơ và những cảnh sắc, âm thanh kia như đã hòa vào làm một. Cảm xúc từ đó mà òa ra thành lời, thật ngỡ ngàng, thật thích thú.
Trước cảnh đẹp lòng vui bừng nở cảm xúc lạ, rộn ràng tựa như nguồn sống cứ chực trỗi dậy chiếm lĩnh cả tâm hồn. Đó cũng là niềm hân hoan vẫn thường thấy ở tâm hồn người nghệ sĩ. Trần Nhân Tông một lần đứng trước đất trời cũng đã cảm khái nên những câu thơ tuyệt đẹp:
“Chim hót véo von liễu nở đầy
Thềm hoa chiếu ảnh bóng mây bay
Khách đến chẳng hỏi chuyện nhân sự
Chỉ tựa bao lơn đứng ngắm trời”.
(Cảnh mùa xuân – Trần Nhân Tông)
Một mùa xuân tĩnh lặng, đẹp mà buồn! Đẹp như nỗi buồn thánh thiện của thi nhân trước vận nước, là nỗi đau về nhân tình thế thái. Đọc những vần thơ của ông vua thi sĩ Trần Nhân Tông, ta có thể lại gặp một mùa xuân thật đẹp, tưng bừng náo nức cái tâm trạng mà ta hay có.
Tiếng chim của Trần Nhân Tông tuy véo von nhưng cũng chỉ quẩn quanh trong các nhành liễu nơi cung điện uy nghiêm của vị vua từng bôn ba vì vận mệnh đất nước. Còn tiếng chim “chiền chiện” của Thanh Hải thì hót vang giữa đất trời. Nghĩa là tiếng hót vút cao và lan rộng khắp bầu trời. Cụm từ “hót chi mà vang trời” rất chính xác và cũng rất thực. Vì chiền chiện vốn là loài chim thường cất tung mình lên bầu trời cao rồi mới cất tiếng hót.
Nhờ vậy, âm thanh tiếng hót của chúng sẽ vút cao rồi loan tỏa, vang vọng trong không gian. Và cũng nhờ đặc điểm ấy, chiền chiện sẽ góp phần làm cho thiên nhiên tươi vui, rộn rã, phù hợp với không khí mùa xuân. Tiếng chin chiền chiện rất gần gũi, thân thương với tất cả mọi người. Đó cũng là những yếu tố giúp Thanh Hải thể hiện tâm trạng say sưa, ngây ngất của mình trước những nét tươi vui của thiên nhiên khi mùa xuân đến, nhà thơ đã cảm nhận được:
“Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng”.
Cụm từ “giọt long lanh” gợi lên những liên tưởng đầy thi vị. Nó có thể là giọt sương lấp lánh qua kẽ lá trong buổi sớm mùa xuân tươi đẹp. Đó có thể là giọt nắng lấp lóa bên thềm. Đó cũng có thể giọt mưa xuân rơi trong chiều xuân mơ màng. Hay là giọt sương đêm còn đọng lại trên lá cỏ.
Dựa theo mạch cảm xúc của nhà thơ thì có lẽ đây là giọt âm thanh của tiếng chim ngân vang, đọng lại thành từng giọt niềm vui. Giọt tinh túy ấy rơi xuống cõi lòng rộng mở của thi sĩ, thấm vào tâm hồn đang rạo rực tình xuân. Tất cả bầu trời, tất cả thanh sắc mùa xuân như gói trọn lại trong tiếng chim, tinh khôi và long lanh như ánh ngọc, như nước biếc khiến lòng người say sưa, mê mẫn.
Phép ẩn dụ chuyển đổi cảm giác được vận dụng một cách tài hoa qua trí tưởng tượng của nhà thơ. Thanh Hải cảm nhận vẻ đẹp của mùa xuân một cách tinh tế bằng nhiều giác quan: thị giác, thính giác và cả xúc giác. Cả tâm hồn thi sĩ hòa vào với thiên nhiên, tan biến vào đất trời vô tận. Con người và vũ trụ hòa hợp nhất thể, không còn nhận thấy đâu là tiếng chim, đâu là bầu trời, đâu là con người nữa.
Cử chỉ “Tôi đưa tay tôi hứng” thể hiện sự nâng niu, trân trọng của nhà thơ trước vẻ đẹp của thiên nhiên, đất trời lúc với xuân với cảm xúc say sưa, xốn xang, rạo rực. Nhà thơ như muốn ôm trọn vào lòng tất cả sức sống của mùa xuân, của đất trời, của cuộc đời tràn đầy nhựa sống.
Thật ra đây là sự chuyện đổi cảm giác đầy tưởng tượng, lãng mạng của thi nhân. Sự chuyển đổi cảm giác tưởng phi lí nhưng lại rất tự nhiên, hợp lí, góp phần thể hiện mong ước cao đẹp, thật lãng mạn của thi nhân Mong ước những nét tươi đẹp của mùa xuân sẽ ngưng đọng lại giúp thi nhân giữ lại trong đôi tay. Nó khắc sâu tâm trạng say sưa, ngây ngất, thiết tha của nhà thơ trước thiên nhiên, vũ trụ.
Từ cảm hứng về mùa xuân của đất trời, nhà thơ đi về với mùa xuân của đất nước với biết bao sự trìu mến, thân thương:
“Mùa xuân người cầm súng
Lộc giắt đầy trên lưng
Mùa xuân người ra đồng
Lộc trải dài nương mạ
Tất cả như hối hả
Tất cả như xôn xao…”
Vẫn những vần thơ 5 chữ giản dị, dễ hiểu nhưng cấu từ có thay đổi so với khổ thơ đầu. Mùa xuân đến với các chiến sĩ cùng khí thế mới. Nhưng dù vui xuân nhưng các chiến sĩ không hề quên nhiệm vụ chiến đấu:
“Mùa xuân người cầm súng
Lộc giắt đầy trên lưng”.
Lộc chính là những cành lá ngụy trang của các chiến sĩ. Đó vừa là hình ảnh tả thực vừa ẩn dụ tượng trưng. Lộc là chồi xanh, chồi non tơ. Lộc là sức sống của mùa xuân đang đến. Lộc cũng là niềm vui của thi nhân trước những thành quả lao động của cách mạng.
Các chiến sĩ ra trận giữa mùa xuân với cành lá ngụy trang. Họ hy sinh niềm vui, hạnh phúc riêng để thực hiện nhiệm vụ thiên liêng của người trai đối với đất nước. Họ luôn nần cao cảnh giác để chiến đấu với kẻ thù với ước vọng chiến thắng giặc thù, giữ yên bờ cõi, mang lại niềm vui cho mọi người.
Trở lại thời điểm lịch sử lúc này, dù hai miền đất nước đã hoàn toàn giải phóng nhưng sự nghiệp cách mạng vẫn chưa kết thúc. Chúng ta còn phải đương đầu với các thế lực thù trong giặc ngoài để giữ vững nền độc lập nước nhà, bảo vệ chính phủ, bảo vệ thành quả cách mạng vừa đạt được. Cuộc chiến tranh tự vệ ở giới phía Bắc và mặt trận chống Pôn Pốt ở Tây Nam vẫn vô cùng khốc liệt. Vẫn còn biết bao xương máu đổ xuống. Vẫn còn biết bao chiến sĩ ngày đêm chiến đấu. Bởi thế, thấu hiểu hoàn cảnh, ta càng thấy khâm phục tinh thần hi sinh thật cao đẹp của các anh.
Sống xứng đáng với các anh chiến sĩ, những người nông dân đón xuân bằng khí thế hăng say lao động:
“Mùa xuân người ra đồng
Lộc trải dài nương mạ”.
Dù là ngày xuân, ngày của lễ hội nhưng người nông dân vẫn miệt mài với công việc. Đất nước đang còn khó khăn, niềm vui chưa trọn vẹn, người nông dân không vì ngày vui mà buông bỏ nhiệm vụ của hậu phương. “Lộc” ở đây tượng trưng cho sự ấm no, hạnh phúc. Nó gắn kết với hình ảnh của sự được mùa, hứa hẹn bội thu trong ngày gặt hái. “Lộc” nằm trong ý thơ đã gợi lên hình ảnh giữa cảnh cả nước đang đón xuân. Người lao động sẵn sang hi sinh niềm vui riêng, cống hiến công sức, tài năng của mình vào công cuộc xây dựng quê hương.
Hai hình ảnh kì vĩ, đối xứng nhau qua hai khổ thơ tạo nên một tư thế của dân tộc trong cuộc chiến đấu chống kẻ thù và xây dựng quê hương đất nước. Họ thực sự là những con người anh hùng trong thời đại mới, sẵn sàng chiến đấu và hi sinh vì sự nghiệp bảo vệ đất nước. Họ đã thực hiện nhiệm vụ trong khí thế bừng bừng niềm tin tưởng:
“Tất cả như hối hả
Tất cả như xôn xao…”
Lời thơ giản dị có cụm từ so sánh “tất cả như” vận dụng theo hình thức một điệp ngữ đặt trong nhịp thơ nhanh gấp của nhân dân tạo nên sự thống nhất trong suy nghĩ và hành động của mọi người. Bởi vì từ “tất cả” gợi lên hiện thực đồng lòng, nhất trí trong cả một cộng đồng.
Bên cạnh đó hai từ láy “hối hả” mang tính gợi hình cao. Nó gợi lên hình ảnh mọi người đang say sưa, khẩn thương, tấp nập trong công việc. Còn từ láy “xôn xao” thì gợi âm thành cuộc sống, vừa thể hiện chiều sâu của cộng đồng đang phát triển, vừa là tiếng reo vui trong lao động, trong tư thế làm chủ đất nước của con người.
Tất cả các ngôn ngữ, hình ảnh ấy được đặt trong lời nói nhỏ nhẹ, chất chứa bao suy tư tha thiết, chân thành tỏa sáng trong nhịp thơ khẩn trương, nhanh gấp giúp hình ảnh thơ thêm bay bổng, góp phần làm cho sức sống của con người, sức sống quê hương đất nước thêm dạt dào, sinh động. Hình ảnh thơ một lần nữa khắc sâu hơn tâm trạng say sưa ngây ngất, có cả niềm tự hào, khích phục của nhà thơ đối với những vẻ đẹp trên quê hương đất nước.
Chỉ bằng một vài khổ của bài “Mùa xuân nho nhỏ” với những nét nghệ thuật khá độc đáo như vừa phân tích vừa tả cảnh mà Thanh Hải đã vẽ nên những nét tươi đẹp sinh động của thiên nhiên, của con người trong khí thế đón xuân. Hai khổ thơ đã góp phần ngợi ca cuộc sống mới hối hả, bộn bề, náo nức như đang vẫy gọi đến xôn xao lòng người.
Phải có một tình yêu tha thiết với cuộc sống, nhà thơ mới có được những lời thơ tươi tắn và dạt dào đến như thế. Đặc biệt ta không thể quên rằng Thanh Hải sáng tác bài thơ trong tình trạng sức khỏe đang suy kém. Thế mới hay, tinh thần con người mới đáng trọng đáng quí. Và, cũng chính chờ vậy mà bài thơ Mùa xuân nho nhỏ của ông mới trở thành một tác phẩm văn học sống mãi với thời gian.

• Kết bài:

Bằng ngôn ngữ mộc mạc, dễ hiểu, phương pháp phác họa thiên nhiên, cùng cách sử dụng hình ảnh biểu trưng của ông, ta càng khâm phục tinh thần của thi nhân. Ta cũng vô cùng tự hào vè quê hương đất nước, về con người cách mạng. Họ đã sẵn sàng hi sinh tất cả mọi hạnh phúc cá nhân giữa mùa xuân để bảo vệ nền hòa bình độc lập dân tộc. Cảm ơn Thanh Hải. Dù đang ở giai đoạn cuối của cuộc đời, người vẫn để lại cho mình những hình ảnh đẹp của quê hương. Chắc chắn, bài ca xuân của người sẽ là khúc hành quân mãi mãi trường tồn tinh thần lạc quan, vững niềm tin của những con người như là nhà thơ Thanh Hải.