Đại thi hào Nguyễn Du (1765 - 1820) tên chữ là Tố Như là một thiên tài văn học, niềm tự hào của dân tộc Việt Nam. Truyện Kiều là một tuyệt tác của Nguyễn Du, bài thơ như tiếng khóc ai oán của người phụ nữ trong xã hội phong kiến đầy rẫy những thối nát, bất công. Đoạn trích “Trao duyên” đã nói lên nỗi lòng đau xót của Thúy Kiều khi phải trao mối tình mặn nồng giữa nàng và Kim Trọng cho Thúy Vân, cũng là phần mở đầu cho cuộc đời đầy đau khổ của Thúy Kiều. Và đặc sắc nhất có lẽ là 12 câu thơ đầu. Chỉ 12 câu nhưng sao như tiếng nấc uất nghẹn ngào.

“Cậy em em có chịu lời
Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa”

Thúy Kiều đã dùng những lời lẽ chân tình, thuần hậu để nói chuyện với Thúy Vân. Từ “cậy” được sử dụng thật đặc sắc, là “cậy” chứ không phải “nhờ”, người được “cậy” khó lòng từ chối. Thúy Kiều đã đặt hết niềm tin tưởng của mình vào Thúy Vân và Thúy Vân không thể thoái thác được và phải “chịu lời”. Kiều đã đặt Vân lên vị trí cao hơn, hạ mình xuống như để van nài, kêu xin. Không có người chị nào lại xưng hô với em mình bằng những từ ngữ tôn kính chỉ dùng với bề trên như “thưa, lạy”. Kiều muốn chuẩn bị tâm lí cho Vân để đón nhận một chuyện hệ trọng mà nàng chuẩn bị nhờ cậy em bởi nàng hiểu rằng việc mà nàng sắp nói ra đây là rất khó khăn với Vân và cũng là một việc rất tế nhị:

“Hở môi ra những thẹn thùng
Đề lòng thì phụ tấm lòng với ai”

Từng từ được thốt ra đều được nhân vật cân nhắc kĩ càng, chọn lọc, Nguyễn Du đã sử dụng những từ ngữ rất “đắt”. Cái hay, cái sắc của từ ngữ cũng chính là cái tinh tế trong thế giới nội tâm mà Nguyễn Du muốn diễn tả. Sự chọn lọc chính xác ấy cho ta thấy Kiều đã suy nghĩ rất nhiều, rất kĩ rồi mới quyết định trao mối nhân duyên mà nàng đã từng mong ước sẽ “đơm hoa kết trái”, mối nhân duyên mà nàng mong ước sẽ được lâu bền lại cho Thúy Vân:

“Giữa đường đứt gánh tương tư
Keo loan chắp mối tơ thừa mặc em”

“Gánh tương tư” là của chị, tình yêu sâu nặng là của chị nhưng giờ giữa đường lại “đứt gánh” còn đâu. Tơ duyên là của chị, khi đến với em nó đã là “tơ từa”. Chị hiểu em tuổi còn trẻ có thể chưa biết đến tình yêu. Đáng lẽ em còn được hưởng bao mật ngọt của tình yêu nhưng xin em hãy xót người chị bạc mệnh này mà đáp nghĩa cùng chàng Kim. Ôi! Lời của Kiều thật thống thiết. Cái băn khoăn của Kiều là băn khoăn cho Kim Trọng phải lỡ làng nhân duyên. Cái ray rứt của Kiều là ray rứt cho Thúy Vân phải “chắp mối tơ thừa” của mình. Từ “mặc” sử dụng ở đây không phải là mặc kệ em, mặc cho ra sao thì ra mà có nghĩa là Kiều muốn phó thác, giao phó trách nhiêm lại cho Thúy Vân, tin tưởng tuyệt đối vào sự cậy nhờ của mình nơi Vân.

“Kể từ khi gặp chàng Kim
Khi ngày hẹn ước khi đêm chén thề”

Từ “khi” được lặp lại ba lần như muốn nhấn mạnh tình cảm mà Kiều dành cho Kim Trọng nào đâu phải tình cảm một sớm một chiều. Những kỉ niệm đẹp giữa nàng và Kim Trọng như sống lại trong những câu thơ “ngày hẹn ước, đêm chén thề”. Câu thơ ẩn chứa những tình cảm ngọt ngào, những niềm vui nhưng cũng nghe như tiếng nấc nghẹn của Thúy Kiều, những kỉ niệm đẹp ấy sẽ kết thúc, chỉ còn lại chuỗi ngày bi thảm tiếp sau.

“Sự đâu sóng gió bất kì
Hiếu tình khôn lẽ hai bề vẹn hai”

“Sóng gió bất kì” là khi Kim Trọng về quê chịu tang chú, gia đình Kiều bị mắc oan, cha và em Kiều bị bắt, Kiều phải bán mình chuộc cha và em. Những biến cố xảy ra liên tục, đẩy Kiều vào chỗ bế tắc, là người chị cả, Kiều phải hi sinh bản thân mình để gia đình được đoàn tụ, êm ấm, bởi lẽ: “Có ba trăm lạng việc này mới xuôi”.

Chữ Hiếu là một phạm trù đạo đức trong đạo Nho, vì hiếu con người ta phải dẹp bỏ tình riêng, là một quan niệm đạo đức phổ biến của người xưa. Và Kiều cũng thế, nàng không bao giờ cho phép mình trở thành người con bất hiếu. Nàng đã chôn vùi tình cảm riêng tư để báo hiếu cho cha mẹ:

“Nỗi riêng riêng những bàng hoàng
Dầu chong trắng đĩa lệ tràn thấm khăn”

Khi đã quyết định bán thân chuộc cha và em, Kiều lại nhớ đến Kim Trọng, nàng tự thấy mình là người phản bội, không xứng đáng với chàng:

“Thề hoa chưa ráo chén vàng
Lỗi thề thôi đã phụ phàng với hoa”

Ở đời, phàm, người ta thường hi sinh tất cả mọi thứ vì tình yêu. Là người ai chẳng khát khao được gắn bó với người mình yêu. Và ở người con gái đa sầu đa cảm như Kiều thì khát vọng ấy lại càng mạnh mẽ gấp bội, vì tình yêu nàng đã từng vượt qua cả lễ giáo phong kiến khắc khe nhất để “xăm xăm băng lối vườn khuya một mình”. Vậy mà giờ Kiều lại đành lòng vứt bỏ, thật đau đớn xiết bao! Nhưng vì:

“Duyên hội ngộ, đức cù lao
Bên tình bên hiếu bên nào nặng hơn?”

Có lẽ chỉ có những người con gái mang trong mình trái tim bao dung như Thuý Kiều mới đủ sức mạnh để làm những việc tưởng chừng khó khăn nhất như thế!

Sợ chưa thuyết phục được em, Kiều đã dùng hết lý lẽ, sự tỉnh táo nhất của lí trí để trải lòng cùng em:

“Ngày xuân em hãy còn dài
Xót tình máu mủ thay lời nước non”

Đúng vậy, Thúy Vân còn trẻ, còn nhiều thời gian vun đắp cho tình cảm riêng tư nên xin hãy nhận lời chị kết duyên cùng chàng Kim. Để thêm thuyết phục và Vân không thể chối từ, Kiều đã đem “tình máu mủ” ra để cầu xin Vân. “Máu chảy ruột mềm” còn gì thiêng liêng hơn tình chị em gắn bó, ruột thịt. Em hãy giúp chị thay “lời nước non” cùng chàng. Kiều cũng đã đặt mình vào địa vị của Vân, phải kết duyên cùng người mình không quen biết, mà còn là người yêu của chị mình, ta có thể cảm nhận ở đây Thúy Vân là người thiệt thòi nhất…

Tuổi của Kiều và Vân xấp xỉ nhau “xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê” thế nhưng đối với Kiều giờ đây, tuổi xuân của nàng đã kết thúc. Khoảng thời gian xuân xanh đẹp đẽ giữa nàng và Kim Trọng nay chỉ còn là những kỉ niệm mà không có tương lai. “Trao duyên” cho em, nghe thật kì lạ nhưng trong hoàn cảnh của Kim,Vân, Kiều thì đây là một việc không khó hiểu trong xã hội phong kiến ngày xưa. Những dòng nước mắt không thể chảy ra nhưng cứ âm ỉ, phảng phất trong từng câu, từng chữ… Nỗi đau đớn đến xé lòng nhưng vẫn phải dằn xuống, kìm nén để nói những lời trao duyên cho em. Thât đau xót thay! Chữ� Tình đối với Kiều vô cùng quan trọng, thế nhưng nàng lại từ bỏ nó để làm tròn chữ Hiếu. Mất đi tình yêu đối với nàng là mất đi tất cả. Nói đến đây Kiều tưởng như cuộc đời mình đã kết thúc, không còn gì để luyến tiếc, níu giữ:

“Chị dù thịt nát xương mòn
Ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây.”

Bản thân phải hi sinh, Kiều không đắn đo thiệt hơn, nhưng khi nhờ cậy đến em gái thì đó là một cái ơn lớn� đối với nàng. Cho nên lời nhờ cậy của Kiều thật thiết tha, lời cảm tạ của Kiều thật sâu sắc, cảm động. Xét về ngôn từ thì lời nói của Kiều khẩn thiết mà vẫn đúng mực, kêu nài mà vẫn chí nghĩa chí tình. Nhờ cậy thì vịn đến tình máu mủ ruột thịt. Cảm tạ thì đề cao ơn nghĩa của Thúy Vân và nói đến sự bạc mệnh của mình. Kiều quả thật là người “sắc sảo mặn mà”.

Kiều đã hi sinh tất cả, kể cả cuộc đời nàng đang độ xuân xanh vì gia đình. Thuý Vân dù có vô tư đến đâu cũng có thể hiểu nỗi đau và sự hi sinh quá lớn của chị nên chắc chắn rằng nàng không thể khước từ và chỉ ngậm ngùi đồng ý nhận duyên từ chị. Có lẽ vì thế nên ngay từ đầu chúng ta không nghe một lời đối thoại nào của Vân mà chỉ nghe những lời thuyết phục, van nài và bộc bạch nơi Kiều. Vân đã chấp thuận.

Khi trao duyên cho em xong, Kiều đã nghĩ đến cái chết: “thịt nát xương mòn, ngậm cười chín suối”. Cuộc đời nàng sau khi báo đáp ơn nghĩa sinh thành thì coi như chấm dứt. bởi lẽ mất đi tình yêu là nàng đã mất tất cả, mất hi vọng, mất định hướng, linh hồn nàng như tê dại và đông cứng trước ngưỡng cửa của cuộc đời đầy tăm tối ở ngày mai.

Xã hội phong kiến thối nát đã chia rẽ tình yêu đôi lứa, làm tan vỡ hạnh phúc gia đình, chà đạp lên số phận của người phụ nữ, những con người xinh đẹp, tài hoa.

“Đau đớn thay phận đàn bà
Hỡi ôi thân ấy biết là mấy thân!”

kiếp số của họ:

“Trăm năm trong cõi người ta
Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau”

Qua đoạn trích “Trao duyên”, ta nhận thấy Nguyễn Du thật sự là một bậc đại tài trong việc thấu hiểu từng khía cạnh tinh tế nhất của tâm can con người. Chính sự thấu hiểu sâu sắc ấy cùng với nghệ thuật dùng từ điêu luyện, đã khiến tác phẩm của Nguyễn Du� tồn tại như một giá trị vĩnh cửu vượt qua tất cả thử thách khắt khe của thời gian, để lại ấn tượng mạnh mẽ trong lòng đối tượng tiếp nhận, đã khiến cho triệu vạn người phải rơi nước mắt khóc than cho số phận nàng Kiều:

“Tiếng thơ ai động đất trời
Nghe như non nước vọng lời ngàn thu
Ngàn năm sau nhớ Nguyễn Du
Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày”
(Kính gửi cụ Nguyễn Du– Tố Hữu)

Hay như Mộng Liên Đường cũng đã từng nhận xét: “Nguyễn Du viết Truyện Kiều như có máu rỏ lên đầu ngọn bút, nước mắt thấm qua tờ giấy", quả thật không ngoa chút nào!

Văn học Việt Nam đã có từ ngàn xưa, được kế thừa, phát huy và sang tạo từ đời này sang đời khác. Những nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc như Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Lê Thánh Tông, Nguyễn Du,… đã cho ra đời hang loạt những tác phẩm có giá trị cao cả về mặt biểu cảm lẫn giá trị tư tưởng. Trong đó phải kể đến Truyện Kiều của Nguyễn Du, tác phẩm được cả thế giới công nhận là kiệt tác văn học. Ở truyện Kiều, Nguyễn Du không chỉ thể hiện được tài năng văn học của ông khi đã thành công ở việc miêu tả diễn biến tâm lý nhân vật qua thể thơ lục bác, mà còn nói lên được tư tưởng nhân đạo sâu sắc. Tư tưởng nhân đạo ấy không nằm trong một câu, một đoạn mà được Nguyễn Du khéo léo diễn dịch trong cả tác phẩm. Ta chỉ cần phân tích đoạn trích “Trao duyên” đã có thể thấy được nghệ thuật miêu tả diễn biến tâm trạng người phụ nữ và giá trị nhân đạo trong Truyện Kiều. Nhưng đặc sắc nhất trong đoạn trích có lẽ chỉ cần nói đến mười hai câu đầu.

“Trao duyên”, khi đọc nhan đề đoạn trích không ít người sẽ liên tưởng ngay đến một cảnh trao duyên đẹp, thơ mộng của một đôi trai gái. Nhưng trớ trêu thay, “Trao duyên” ở đây lại là một hoàn cảnh éo le khi Thuý Kiều phải trao duyên tình của mình lại cho Thuý Vân, và gửi thân mình về nơi ‘khôn định” để có tiền cứu cha. Mười hai câu đầu của đoạn trích như tiếng nấc nghẹn ngào khi bế tắc, Thuý Kiều đã phải cậy nhờ Thuý Vân.

“…Cậy em em có chịu lời,
Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa…”

Thuý Kiều không biết phải làm sao để có thể vẹn cả chữ tình lẫn chữ Hiếu, nàng đành phải đặc niềm hy vọng cuối cùng vào em mình là Thuý Vân. Ngay trong từ đầu tiên, Nguyễn Du đã không sử dụng từ “nhờ” mà dùng từ “Cậy” với ý nghĩa bao hàm và khơi gợi tính chất quan trọng của vấn đề. Nó vừa là sự nhờ vã của Kiều, vừa gửi gấm vào đó một sự tin tưởng rằng Thuý Vân sẽ làm được. Ẩn chứa trong đó còn là niềm hy vọng, như một lời trăn trối cuối cùng của Kiều buộc Thuý Vân phải “chịu lời”. Từ “chịu” ở đây cũng mang một trường nghĩa khá rộng. Không chỉ dừng lại ở “nhận lời” mà còn mang âm hưởng của sự nhờ vả nặng nề, bắt buộc Thuý Vân phải chấp nhận lời nhờ cậy dù biết em mình sẽ chịu thiệt thòi. Hai từ ngữ được lựa chọn chính xác, với trường nghĩa rộng và đều là thanh bằng, góp phần tăng sự trang trọng trong lời nói và thể hiện được sự yêu thương, long biết ơn sâu sắc của Thuý Kiều đối với Thuý Vân. Sự tha thiết nhờ cậy của Kiều còn được thể hiện qua những động từ “Ngồi lên”, “lạy”, “thưa”. Nếu xét về mặt xã hội phong kiến, việc Thuý Kiều hành lễ như vậy với Thuý Vân là điều không thể xảy ra. Nhưng nếu xét về mặt hoàn cảnh thì qua những động từ trên đã tạo nên một không khí trang nghiêm, như một lời nài ép. Vì Kiều biết Thuý Vân sẽ phải chịu thiệt thồi, ảnh hưởng đến cả cuộc đời và hạnh phúc sau này của em mình, nên nàng đã khéo léo dung từ ngữ, hành động để gián tiếp buộc Thuý Vân phải tự nguyện chấp nhận. Điều này càng chứng tỏ Kiều là một người thông minh, sắc xảo. Khi đã tạo ra được một không khí phù hợp và dường như Thuý Vân không thể nào từ chối được nữa, Kiều đã nghẹn ngào nói với em về lí do của sự việc.

“…Giữa đường đứt gánh tương tư
Keo loan chấp mối tơ thừa mặc em…”

“Giữa đường”, ý nói ở hiện tại tình yêu đã dở dang. Nguyễn Du rất tinh tế trong việc sử dung thành ngữ để truyền tải đến người đọc, người nghe một cảm nhận về nỗi đau khôn cùng của Thuý Kiều. “Tơ thừa” là tình cảm, duyên nợ chưa dứt của Thuý Kiều bây giờ phãi để lại cho em dù là xấu hay là tốt thì cũng “mặc”. Từ “mặc” không mang ý nghĩa phũ bỏ trách nhiệm, mà như một lời giao phó dứt khoát mọi thứ cho Thuý Vân.

“Kể từ khi gặp chàng Kim
Khi ngày quạt ước khi đêm chén thề”

Ở quá khứ Thuý Kiểu đã có một tình cảm đẹp với Kim Trọng. Lời thề tình yêu giữa hai người ăn sâu vào trong tìm thức của Thuý Kiều và không thể nào bỏ được. Nhưng ở hiện tại, vì hoàn cảnh gia đình gặp song gió bất ngờ, nàng phải tự tay trao đi tình cảm đẹp ấy cho người khác. Thuý Kiều đang ở trong tâm trạng xót xa, đau đớn khi phải dứt tình với Kim Trọng. Đây cũng là song gió đầu tiên báo định cho cuộc đời Kiều.
Cuối cùng Kiều đã dốc hết nỗi niềm, tâm tư và đặt toàn bộ niềm tin, hy vọng của mình để nói lên lời yêu cầu thiết tha.