Họ Trịnh diệt Mạc xác lập ngôi chúa từ 1592 cho đến khi bị Tây Sơn diệt, đã cầm quyền thống trị ngót 200 năm ; Tây Sơn khởi quân đánh Nguyễn, diệt Trịnh, đuổi quân xâm lược nhà Thanh, thống nhất bờ cõi rồi bị nhà Nguyễn diệt, thời gian trong khoảng  25 năm (1789 – 1802). Đó là những năm xã hội suy đồi, kỷ cương đổ nát, chiến tranh Nam Bắc liên miên suốt thế kỷ XVII, chiến tranh chống ngoại xâm, diệt Trịnh, Nguyễn, nông dân khởi nghĩa suốt thế kỷ XVIII. Đạo lý, luân thường  không còn theo khuôn thước, hơn thua tuỳ vào sức mạnh từng phe. Thế kỷ XIX là thế kỷ của nhà Nguyễn. Đó là triều đại từng xây dựng quốc gia hưng thịnh, nhưng cũng nhiều độc đoán, khắt khe, thuế khoá nặng nề ; xây dựng lâu đài, lăng tẩm xa xỉ ; Nho giáo độc tôn song không còn thiêng liêng ; sự xâm nhập của tư bản phương Tây và xâm lược của thực dân Pháp càng thúc đẩy chế độ phong kiến suy tàn. Đó là thời đại khiến con người cá nhân thức tỉnh, tự khẳng định mình bằng mọi cách, mà trước hết là các giá trị cá nhân. Khi bộ cánh luân thường đã rách bươm, danh phận mờ mịt, con người cá nhân, cá thể hiện ra trần trụi. Chúa lấn vua, giết vua, chúa anh giết chúa em, bề tôi lột vàng, lột áo chúa thượng. Số phận con người trở nên mong manh, yếu đuối hơn bao giờ hết,  nhất là số phận của người phụ nữ. Một dòng tư tưởng thương người, xót thân nổi lên, bên cạnh khuynh hướng sáng tác hưởng lạc và trào phúng. Một thế hệ người tài tử ngang tàng, sống ngoài khuôn phép, trở thành nhân vật của một loạt giai thoại cũng là bằng chứng của con người cá nhân.

Nếu đứng ở lập trường ý thức hệ thì có thể nói đó là một sự suy đồi. Nhưng nếu xét ở quá trình ý thức con người trong văn học Việt Nam thì thấy một hiện tượng tiến bộ. Trước kia, cùng với sự hình thành văn học viết, con người được ý thức qua các hệ ý thức, qua các khái niệm, giáo lý một cách gián tiếp. Quá trình tự ý thức cá nhân ở đây gắn với quá trình sụp đổ của các khái niệm giáo lý, sự phai nhạt của hào quang, của thánh hiền, do đó mang tính chất là một cuộc phát hiện lại, một sự thể nghiệm lại. Đây cũng là quy luật chung của ý thức cá nhân trong văn học trung đại các dân tộc nói chung.