Các truyện cổ tích châu Âu cùng kiểu với truyện Tấm Cám của Việt Nam thường kết thúc khi cô gái mồ côi kết hôn với hoàng tử và hưởng hạnh phúc. Truvện Tấm Cám không chỉ dừng ở kết thúc phổ biến đó mà còn tiếp thêm một chặng nữa của cuộc đời nhân vật. Tấm trở thành hoàng hậu nhưng vẫn bị cái ác tiêu diệt. Cô Tấm lương thiện, hiếu thảo trèo cau hái quả cúng cha đã bị mẹ con Cám chặt cây giết chết. Cô Tấm hiền lành, ngây thơ vừa ngã xuống, một có gái mạnh mẽ và quyết liệt hơn sống dậy, hóa thân trở về với cuộc đời, công khai chống lại cái ác đòi hạnh phúc. Cuộc chiến đấu đó thật gian nan, quyết liệt nhưng cũng thật hấp dẫn đối với người nghe, người đọc truyện cổ tích. Bởi trong cuộc đời. những gì người mồ côi yếu thế, nhỏ nhoi không thể làm được thì cô Tấm đã thay họ thực hiện “oán thì trả oán, ân thì trả ân” đến tận cùng.

Tấm thảo hiền bị dì ghẻ chặt cây sát hại mà không cam chịu chết. Cô hóa vàng anh, bay vào cung vua báo hiệu sự có mặt của mình trong lời nhắc nhở “Giặt áo chồng tao, thì giặt cho sạch, phơi áo chồng tao, thì phơi bằng sào, chớ phơi bờ rào, rách áo chồng tao”, vàng anh bị giết chết. Tấm hóa cây xoan đào (khung cửi), tuyên chiến với kẻ thù trực tiếp và dữ dội hơn “Lấy tranh chồng chị, chị khoét mắt ra”, khung cửi bị đốt cháy. Từ đống tro tàn chết chóc, Tấm hóa cây thị (quả thị) trở lại với đời. Trong sự hóa thân ấy có sự kiên nhẫn và lòng dũng cảm. Phải chăng trong nhân vật Tấm đã hội tụ sự dịu dàng và tính cách bất. khuất của phụ nữ Việt Nam từ xa xưa.

Tấm đã hóa thân, cái thiện không chịu chết một cách oan ức trong im lặng đã vùng dậy, còn cái ác cũng tìm mọi cách tiêu diệt cái thiện. Những lần chết đi sống lại của Tấm phản ánh tính chất gay gắt, quyết liệt của cuộc chiến đấu giữa thiện với ác, đồng thời cũng thể hiện sức sống mãnh liệt, không thể bị tiêu diệt của cái thiện. Phải chăng cô Tấm có thể chết đi sống lại, có thể tự mình hóa thân để trở lại với đời? Chính những người dân nhân hậu và giàu tình thương đã không nỡ để một cô gái lương thiện như Tấm phải chết oan ức trong thầm lặng. Họ đã mượn yếu tố kì ảo, thổi sức sống mãnh liệt cho nhân vật, di dưỡng sức sống tiềm tàng trong đó, vực nhân vật dậy “đi trả thùđể sống tự do”. Nhân dân đã gửi gắm vào nhân vật Tấm lòng nhân đạo, tình yêu thương con người sâu sắc của mình.

Chim vàng anh, cây xoan đào (khung cửi), cây thị (quả thị) là những nơi Tấm gửi gắm linh hồn, cũng là những vật bình dị thân thương trong cuộc sông dân dã. Đó cũng là những hình ảnh đẹp của làng quê, làm nên ấn tượng thẩm mĩ cho câu chuyện. Nếu như ở phần đầu truyện, mỗi lần Tấm khóc Bụt thường hiện lên ban tặng vật thần kì, thì ở phần sau, cuộc đấu tranh với cái ác quyết liệt hơn nhưng Tấm không còn khóc, cũng không còn thấy sự xuất hiện của Bụt, chỉ thấy Tấm hành động liên tiếp để chống lại kẻ thù. Cũng chính nhân dân lao động, những người có thân phận như Tấm, những người thấu hiểu và cảm thương cô tấm thiệt thòi, đã gửi vào nhân vật ấy ý thức mãnh liệt giành và giữ hạnh phúc của mình. Đằng sau câu chuyện đã gửi gắm một chân lí: Hạnh phúc chỉ bền chặt khi ta biết dũng cảm giành và giữ lấy. Vì vậy, nếu lúc đầu mỗi lần Tấm uất ức chỉ biết ngồi khóc, còn Bụt làm thay tất cả, thì đến đây chim vàng anh, khung cửi, quả thị (yếu tố kì ảo) không thay Tấm trong cuộc chiến đấu mà chỉ là nơi Tấm hóa thân, tạm ẩn mình để trở về đấu tranh với cái ác quyết liệt hơn.

Sau bao lần hóa thân chống lại kẻ thù, Tấm trở về với cuộc đời, với làng quê bình dị, vẫn là cô gái đảm đang khéo léo vởi miếng trầu têm cánh phượng. Nhờ miếng trầu mà nhà vua nhận ra người vợ đảm của mình và đưa Tấm về cung. Miếng trầu là hình ảnh quen thuộc trong đời sông văn hóa Việt Nam, gắn với phong tục hôn nhân người Việt “Miếng trầu nên dâu nhà người”, “Miếng trầu ăn ngọt như đường, đã ăn lấy của phải thương lấy người”... Miếng trầu mang ý nghĩa giao duyên như vậy đã có mặt trong sự hội ngộ của nhà vua và Tấm.

Nhưng sau nhiều lần chết đi sống lại trong lốt chim, cây, quả., dường như Tấm hiểu rằng không thể có hạnh phúc trọn vẹn chừng nào cái ác còn tồn tại, chừng nào mẹ con Cám còn hiện diện. Cô lừa Cám để nó sai người đào hố, giội nước sôi, tự tìm đến cái chết. Kết thúc đó nêu triết lí dân gian “ác giả ác báo”, phù hợp với mong ước của nhân dân về sự trừng phạt tận gốc kẻ thù. Cuối cùng, hạnh phúc đã trở về với Tấm như món quà tặng quý giá cho lòng chung thủy và sự dũng cảm của cô.

Sự hóa thân nhiều lần rồi trở về với cuộc đời của Tấm là biểu hiện sinh dộng của quan niệm về công bằng xã hội và hạnh phúc. Người lương thiện phải được nhận hanh phúc, còn kẻ ác nhát định bị trừng phạt, đó là quy luật của lòng nhân đạo, tình yêu thương con người. Người lao động không chờ đợi hạnh phúc đẹp và mơ hồ ở cõi nào khác, mà tìm và giữ hạnh phúc thực sự ngay trên mảnh đất mình từng gắn bó, ở nơi trần thế. Những lần hóa thân ấy của Tấm đã hàm chứa nhiều triết lí dân gian sâu sắc về hạnh phúc và đấu tranh đúng như có nhà thơ đã viết:

Không rơi xuống bùn, ôi trái thị quê ta,

Để bùn lấm và thành bùn vạn kiếp

Rơi vào tay người đó là định luật,

Của đấu tranh và nhân nghĩa Việt Nam.

Khi bàn về sự hóa thân của Tấm, có người cho đó là ảnh hưởng từ thuyết luân hồi nhà Phật (luân: vòng tròn, bánh xe; hồi: quay trở lại. Luân hồi là sự xoay vần liên tục. Một sinh vật sau khi chết sẽ chuyển sang hình hài một sinh vật khác: Người, vật, cây cỏ... để trả nợ cho những gì kiếp trước mình đã phạm). Nhưng nếu mượn thuyết luân hồi thì truyện Tấm Cám chỉ mượn hình thức để thể hiện mơ ước, tinh thần lạc quan của người lao động mà thôi. Bởi luân hồi nhà Phật là để chịu đau khổ do tội lỗi từ kiếp trước của mình, rồi sau đó tìm hạnh phúc ở cõi niết bàn cực lạc xa xôi. Còn cô Tấm chết đi sống lại nhiều lần không phải để chịu khổ đau, cũng không định tìm hạnh phúc đẹp nhưng mơ hồ ở cõi Niết bàn mà để quyết giành và giữ hạnh phúc có thực của mình ngay ở thế giới này. Đó là lòng lạc quan, yêu đời và tinh thần thực tế của người lao động khi sáng tạo truyện cổ tích.

Cuộc chiến đâu giữa Tấm với mẹ con dì ghẻ gian nan, quyết liệt nhưng cuối cùng Tấm đã chiến thắng. Đó là chiến thắng tất yếu của cái thiện, của lòng nhân đạo và lạc quan theo quan niệm của nhân dân. Kết thúc có hậu trong truyện cổ tích là biểu hiện tập trung những ước mơ của tác giả dân gian. Hầu hết truyện cổ tích đều kết thúc có hậu: người nghèo sẽ giàu có, người mất vợ sẽ tìm lại được và sống hạnh phúc, người xấu xí, dị dạng trở nên xinh đẹp, người bị áp bức nhiều nhất sẽ bước lên địa vị tối cao, được làm vua hay hoàng hậu... Kết thúc đó mang đến ánh sáng và vẻ đẹp lãng mạn cho truyện cổ tích, làm cho nó có sức hấp dẫn đặc biệt đổi với mọi thế hệ, thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời và niềm khát khao vươn tới cái đẹp, cái thiện của nhân dân lao động Việt Nam xưa. Cô Tấm nghèo khổ, bị hành hạ, chết đi sống lại, cuối cùng đã tiêu diệt cái ác, gặp lại chồng, trở về làm hoàng hậu bên những người dân hiền lành tốt bụng. Kết thúc đó còn mang mơ ước đổi đời của những người lao động nghèo, là bức tranh về một xã hội lí tưởng có “vua hiền, tôi giỏi”. Trong xã hội mơ ước đó, người lao động hiền lành, lương thiện đã được hưởng hạnh phúc.

Cũng như nhiều truyện dân gian khác, truyện Tấm Cám có nhiều dị bản. Những bản kể ra đời ở thời trung đại đều kết thúc khi Tấm giết Cám, là mắm gửi về cho dì ghẻ. Mụ ăn cứ tấm tắc khen ngon, đến khi ăn hết mới nhận ra đầu lâu con mình ở đáy hũ liền lăn đùng ra chết. Không ít người từng hài lòng trước sự trừng phạt ấy, bởi Tấm đã thay mặt cái thiện để tiêu diệt cái ác, thực hiện công lí mang tính nhân dân thể hiện quan niệm và mơ ước về sự chiến thắng tuyệt đốỉ, tự mình tiêu diệt tận gốc kẻ thù. Mẹ con Cám đã không từ thủ đoạn độc ác nào để hành hạ Tấm, từ lừa gạt đến trắng trợn bóc lột, từ lén lút giết Tấm đến công khai đốt cô thành tro bụi... Tội ác man rợ đó đáng bị trừng trị, hơn thế theo quan niệm “làm ác trả ác", “hại nhân nhân hại” thì sự trừng phạt ấy là đích đáng. Nhưng hiện nay, tính chất thời đại đã thay đổi, hình thức trừng phạt ấy khiến cho nhiều người cảm thấy rùng rợn và ấn tượng đẹp về một cô Tấm thảo hiền, đôn hậu bị giảm đi. Vì vậy truyện cổ tích Tấm Cám lại tiếp tục số phận lịch sử của nó trên chặng đường truyền miệng, lời kể đã được thay đổi cho phù hợp với nhu cầu và quan niệm thẩm mĩ ở thời hiện đại mà nó đang lưu truyền.

Ông cha ta thường có câu “ác giả ác báo”, “ở hiền gặp lành” đó cũng chính là đạo nhân quả mà nhà Phật thường dạy. Mỗi con người khi sống trên đời đều phải lấy cái nhân, cái đức để cảm hóa lòng người, chứ đừng chỉ vì lợi ích cá nhân, mưu cầu hạnh phúc của bản thân mình mà chà đạp lên người khác. Người biết đối nhân xử thế sẽ gặp được người biết đối nhân xử thế. Và câu chuyện cổ tích Tấm Cám chúng ta đã thuộc làu từ khi còn rất bé lại ẩn chứa nhiều bài học quý báu và bổ ích về cách ứng xử, cải thiện sẽ chiến thắng cái ác và sự bất công không thể tồn tại mãi trong xã hội.

Ông cha ta thường nói: Mấy đời bánh đúc có xương, mấy đời mẹ ghẻ lại thương con chồng. Câu nói ấy quả là không sai để nói về mối quan hệ giữa mẹ ghẻ và con chồng. Mặc dù xã hội đã văn minh, đã phát triển các quyền bình đẳng , quyền tự do của con người nhưng trên thực tế, một số thực trạng vẫn đang xảy ra. Tuy nhiên, nếu để so sánh giữa xã hội cũ và xã hội hiện đại thì trong xã hội cũ, xung đột ấy dường như là không thể xóa bỏ, nó được coi là một bức tường vô hình ngăn cản tình cảm giữa con người với con người. Nhưng trong câu chuyện này, xung đột gay gắt không phải là cuộc xung đột giữa mẹ ghẻ và Tấm mà cao trào lại là  cuộc đối đầu giữa Tấm và Cám – mối quan hệ này làm nên một câu chuyện khiến cho nhiều người đọc phẩm ngẫm nghĩ.

Câu chuyện không chỉ kể về một cô gái bất hạnh, chịu nhiều đau khổ, nỗi đắng cay, nhưng ở hiền gặp lành, không biết bao nhiêu lần cô được bụt giúp đỡ, những lần cô bị hãm hại tưởng chừng như đã kết thúc cuộc đời của cô gái tội nghiệp nhưng cuộc đời luôn luôn mỉm cười với những người tốt và Tấm cũng vậy.

Tấm là con vợ cả, mẹ Tám mất sớm, cha tấm lấy mẹ Cám, mấy năm sau thì cha cũng mất, Tấm trở thành đứa trẻ mồ côi cả cha lẫn mẹ, chỉ còn mỗi mẹ con Cám để nương nhờ vậy mà từ ngày ấy, mẹ con Cám coi Tấm không bằng một người làm trong nhà. Cô làm quần quật cả ngày, chỉ mong được ăn cơm qua ngày, vậy mà Cám thì được mẹ hết lòng yêu thương, muốn gì được ấy, cuộc sống kham khổ, chịu đựng thì đã có Tấm làm hết cho rồi.

Một hôm, mụ dì ghẻ mang ra hai cái giỏ bảo Tấm và Cám đi bắt tép, ai bắt được nhiều hơn thì sẽ mua cho một cái yếm đỏ. Công việc này ngày nào Tấm cũng làm nên không có gì khó đối với cô, nhưng Cám thì ngược lại. Cô ta chả bắt được con nào đành lủi thủi đi lên bờ. Trên đường về, do ghen tức với Tấm mà Cám đã lừa Tấm: “Chị Tấm ơi chị Tấm, đầu chị lấm, chị hụp cho sâu, kẻo về mẹ mắng.” Câu nói tưởng chừng như thật lòng của Cám lại đầy nhưng toan tính, mưu đồ. Tấm tưởng thật bèn làm theo, Cám không ngần ngại gì đổ hết giỏ tép sang giỏ của mình rồi chạy về nhanh. Sự lừa lọc, dối trá của Cám và sự chân thật của Tấm ngày càng được thể hiện rõ hơn qua các giai đoạn tiếp theo.

Đã đoán ra sự việc, Tấm ngồi khóc, cô khóc không phải là vì cô tiệc công hay tiếc giỏ tép mà cô khóc cho chính bản thân mình, sao lại phải chịu những tình cảnh trớ true như vậy. Bụt xuất hiện, đến giờ phút này, chỉ có Bụt mới có thể giúp Tấm, Bụt dặn Tấm mang cá Bống về nuôi và mỗi khi ăn cơm lại gọi:

Bống bống, bang bang,

Lên ăn cơm vàng cơm bạc nhà ta,

Chớ ăn cơm hẩm cháo hoa nhà người

Trong các câu chuyên cổ tích, luôn có ông bụt hay bà tiên sẽ giúp đỡ những số phận không may mắn, giúp họ có thêm điểm tựa để có nghị lực vượt qua mọi chuyện.

Trong suốt một thời gian dài, Tấm luôn có cá Bống làm bạn, nhưng chẳng mấy lâu sau mà mụ dì ghẻ không nghi ngờ, bà ta bèn sai con gái ra rình rồi nhân lúc Tấm phải đi chăn trâu theo lời mẹ con Cám thì hai người đã ở nhà để thực hiện mưu đồ của mình. Chiều muộn khi Tấm trở về nhà, cô vẫn mang cơm như đều đặn ra cho Bống ăn, nhưng cô gọi mãi, gọi mãi mà không thấy Bống đâu, chỉ có một cục máu đỏ nổi lên. Tấm đã dự báo chuyện chẳng lành xảy ra với Bống. Tấm buồn và đã khóc rất nhiều. Cô khóc không chỉ bởi thương Bống mà cô còn thương cho chính thân phận hẩm hiu của mình. Cuộc sống của cô không những phải chịu nhiều đau khổ, bất công mà cô còn phải chịu sự áp bức, tình cảm bị dồn nét khi tất cả những điều quý giá nhất đối với cô đều bị chà đạp, hãm hại không thương tiếc.

Tính cách độc ác ngày được gia tăng trong con người của hai mẹ con nhà Cám. Sự độc ác, không bằng lòng với những giá trị hiện có và luôn ghen tức đã làm cho mẹ con của Cám ngày càng trở nên tổi tệ hơn.

Khi nghe thấy Tấm khóc, Bụt bèn hiện lên – sự hiện lên và giúp đỡ của Bụt đã cho thấy tia hy vọng của sự sống và của tình yêu thương con người vẫn luôn còn tồn tại, kể cả khi những lúc con người ta cảm thấy chán trường và thất vọng thì cũng không bao giờ được từ bỏ. Bụt đã chỉ cho Tấm cách tìm xương của Bống: “Cục ta cục tác! Cho ta nắm thóc, ta bới xương cho”. Tấm làm theo yêu cầu của gà, chú gà tốt bụng đã bới đất tìm xương cho Bống. Sau đó Tấm để xương vào bốn cái lọ chon ở bốn chân giường như theo lời Bụt căn dặn. Câu chuyện đang dừng lại ở chi tiết bốn lọ xương, không ai biết bốn lọ xương của Tấm sẽ được làm gì?, nó có ẩn ý gì? – cái dòng suy nghĩ của con người luôn đặt ra những câu hỏi và sự tò mò là điều không thể thiếu, càng như vậy, người đọc càng bị lôi cuốn theo mạch của câu chuyện.

Khi đến ngày hội, một lần nữa, Tấm lại cảm thấy tuyệt vọng khi bản thân mình không thể đấu tranh để có thể đi tham gia lễ hội – trong khi đó là quyền hạnh phúc của mỗi con người. Đến bay giờ, bốn lọ xương được chon như đã phát huy được công dụng. Nó chính là trang phục, giày thêu hoa và yên ngựa, tất cả đã sẵn sàng để Tấm đi trẩy hội. Chiếc giày bị rơi như là chiếc giày tạo lên mối nhân duyên cho Tấm, khi nhà vua nhặt được chiếc hài của Tấm. Chính nhờ chiếc giày được biến hóa từ xương của bông mà Tấm được vua sai đoàn thị nữ rước nàng vào cung, dù trước đó khi gặp hai mẹ con Cám trong buổi thử giày nàng đã bị mụ dì ghẻ bĩu rằng: Chuông khánh còn chả ăn ai, nữa là mảnh chinh vứt ngoài bờ tre.Tưởng chừng như những điều khổ đau sẽ không còn xuất hiện bên cuộc đời Tấm, nhưng không, ngay cả khi cô làm hoàng hậu, thì những điều xấu vẫn luôn đeo bám lấy cô, nhất là mẹ con nhà Cám. Bản chất xấu xa, ghen tị đã khiến cho mẹ con Cám rắp tâm hãm hại Tấm để giành được vinh hoa, họ không thể nào để “miếng mồi ngon” lọt vào tay Tấm được.

Dù đã là Hoàng hậu nhưng Tấm vẫn không quên ngày giỗ cha – đó là một truyền thống quý báu của dân tộc ta, ăn quả phải nhớ kẻ trồng cây, con cái không bao giờ được quên công ơn dưỡng giục của cha mẹ. Lợi dụng lòng tốt cũng chính là điểm yếu của Tấm, mụ dì ghẻ đã sai nàng trèo cây cau để lấy một buồng cũng giỗ bố và cũng chính là cái cớ để hãm hại nàng. Sự tin cậy của Tấm chính là điểm yếu hại chết nàng. Sau khi thực hiện xong, mẹ Cám đưa Cám vào cung để thay thế, nhà vua cũng chấp thuận nhưng bằng mặt mà không bằng lòng.

Cái chết của Tấm không phải là chấm dứt câu chuyện, câu chuyện vẫn được tiếp tục khi Tấm chết oan và biến thành chim vàng anh. Nhưng không phải là hót là phát ra tiếng nói vang vọng bên Cám:” Phơi áo chồng tao, phơi lao phơi sào, chớ phơi bờ rào, rách áo chồng tao”. Chim vàng anh được nhà vua yêu quý, cho ở lồng vàng. Phải đâu khi lòng tham và sự ghen tức đã ngấm sâu vào con người, một lần nữa Cám nghe lời mẹ bắt vàng anh làm thịt nấu ăn và vứt lông chim ra vườn. Lông chim hóa ra hai cây xoan đào được vua cho mắc võng và ngày nào cũng ra nám hóng mát. Mụ dì ghẻ và Cám lén chặt cây làm khung cửi. Cứ mỗi lần ngồi dệt và Cám nghe lời đe dọa:

Cót ca cót két,

Lấy tranh chồng chị,

Chị khoét mắt ra

Đúng là có tật giật mình, người ngay thẳng thì không thể nào có thể có uẩn khúc. Nhưng một người như Cám – với rất nhiều tội lỗi, dù cho như thế nào đi thì trong lòng trắc ẩn của Cám vẫn có một sự sợ hãi, lo lắng.  Vì vậy mà Cám đã sai người đốt khung cửi rồi sai người đổ tro bên đường, cách xa nơi hoàng cung để không bao giờ có thể rấy lên sự lo sợ trong lòng. Từ đống tro mọc lên một cây thị chỉ đậu được một quả khi đến mùa, hương thơm ngát tỏa ra khấp nơi. Bà lão hàng nước gần đó thấy bèn xin: “Thị ơi thị, rụng vào bị bà, bà đem bà ngửi, chứ bà không ăn”

Về với bà lão hiền từ, Tấm từ quả thị chui ra giúp bà dọn dẹp nhà cửa, múc nước, nấu cơm, rồi lại chui vào. Tấm vẫn cứ làm việc như vậy mỗi ngày. Nhiều người thắc mắc tại sao Tấm không quay về cung, ở Tấm hiện lên sự hài lòng và chấp nhận với thực tại. Cô không muốn sự bon chen, đố kỵ. Bà lão thấy lạ bèn rình xem. Khi thấy cô gái xinh đẹp thì bà ôm choàng lấy, rồi xé vụn võ thị Từ đó Tấm ở với bà hàng nước, hai người thương yêu nhau như hai mẹ con.

Nhân một chuyến vi hành, thấy quán nước sạch sẽ và tươm tất nên nhà vua ghé vào. Bà lão mang cau trầu và nước dáng vua. Thấy miếng trầu têm cánh phượng, vua nhớ tới miếng trầu Tấm têm dâng vua ngày trước, bèn hỏi bà lão. Nhờ vậy mà Tấm và vua đoàn tụ.

Như các cụ ta đã nói, ở đời luôn có luật nhân quả, con người ta dù có bị vùi dập đến đâu những vẫn được hồi sinh từ chính những điều tốt đẹp nhất. Câu chuyện kép lại khiến cho nhiều người đọc phải suy ngẫm, không phải chỉ về sự đau khổ đến tận cùng của Tấm mà trên hết Tấm là người đại diện cho cái thiện và mẹ con Cám đại diện cho cái ác. Cái thiện luôn luôn chiến thắng cái ác. Trong toàn bộ diễn biến của câu chuyện, mặc dù Tấm không trả thù hay oán trách gì mẹ con Cám nhưng cuối cùng, mẹ con Cám vẫn phải trả giá cho những hành động của mình đã gây ra. Hình tượng của Tấm chính là biểu trưng cho sự đấu tranh gay gắt giữa sự bất công, mâu thuẫn trong nội tại mỗi con người, nhưng qua cuộc đấu tranh ấy, hình tượng nhân vật Tấm lại được sáng lên với những bài học vô cùng sâu sắc và ý nghĩa.