Nguyễn Dữ là một trong những nhà văn trung đại xuất sắc của văn học Việt Nam. Ông có nhiều tác phẩm để đời nhưng trong đó phải kế tới "Truyền kì mạn lục". Tập truyện được đánh giá là "thiên cổ kì bút" với hơn hai mươi câu chuyện kì ảo được Nguyễn Dữ thu thập từ trong dân gian rồi viết lại. "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một câu chuyện được rút ra từ tập truyện đó, viết về cuộc chiến chống lại cái ác, bảo vệ lẽ phải của một con người chính trực, dũng cảm mang tên Ngô Tử Văn.

Ngay từ những dòng đầu, tác giả đã giới thiệu về nhân vật chính của câu chuyện. Đó là một chàng trai họ Ngô, tên Soạn, tự là Tử Văn. Chàng là người "huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang". Tiếp đến, chàng được giới thiệu là người cương trực, khẳng khái, "thấy sự tà gian thì không thể chịu được", được mọi người khen là một người "cương phương". Lời giới thiệu của Nguyễn Dữ dành cho Ngô Tử Văn thật ngắn gọn, súc tích, trực tiếp, chỉ vài dòng để giới thiệu được họ tên, quê quán cũng như tính cách của chàng trai họ Ngô. Qua việc giới thiệu khái quát về nhân vật, tác giả Nguyễn Dữ đã mang đến cho người đọc cảm nhận chân thực, sinh động của nhân vật đồng thời hướng người đọc đến những nhìn nhận đúng đắn về hành động đốt đền của Ngô Tử Văn sau này.

Ở trong làng của Ngô Tử Văn có một ngôi đền thiêng bị tên tướng giặc bại trận tác quái khiến cho nhân dân không yên ổn, "có người dốc hết của cái, gia sản khánh kiệt cũng không đủ cầu cúng". Điều này khiến Tử Văn vô cùng tức giận nên một hôm, chàng "tắm gội chay sạch, khấn trời rồi châm lửa đốt đền". Hành động của Tử Văn rất quyết liệt, rất mạnh mẽ, dũng cảm. Chàng đã làm một việc được coi là báng bổ thần linh, động tới thần thánh, ai cũng e sợ, thế nhưng, Tử Văn vẫn "vung tay không sợ gì cả", bởi chàng tin rằng việc làm của mình là việc làm chính nghĩa và bảo vệ cho nhân dân. Hành động này cũng khẳng định tính cách của Tử Văn, của một kẻ sĩ hiên ngang giữa trời đất, như tác giả đã giới thiệu phía trên, khẳng khái, cương trực, "thấy tà gian thì không thể chịu được".

Hành động đốt đền của chàng hẳn đã được chàng suy tính kỹ lưỡng chứ không phải bộc phát mà làm. Bởi trước khi đốt đền, chàng đã "tắm gội chay sạch, khấn trời rồi châm lửa", điều này chứng tỏ chàng rất kính cẩn với thần linh, trời đất, chứ không hề muốn xúc phạm. Hành động đốt đền lần này của chàng chẳng qua vì muốn ngăn chặn sự tác quái của tên tướng giặc bại trận, bảo vệ cuộc sống của dân lành.

Khi chàng "châm lửa đốt đền", hành động vô cùng dứt khoát, quyết liệt, dũng cảm, dám làm những việc mình coi là đúng đắn, trừ hại cho dân. Sự việc kinh động đến thánh thần, mọi người đều "lắc đầu lè lưỡi, lo sợ" cho chàng, thế nhưng, chàng không hề sợ hãi mà còn "vung tay không cần gì cả", tỏ rõ khí phách của mình. Bởi chàng tin rằng việc mình làm là diệt trừ cái ác, bảo vệ cho dân lành, chắc chắn sẽ được thần linh phù hộ. Tuy vậy, nó cũng là sự việc châm ngòi cho cuộc chiến giữa chàng và tên tướng giặc bại trận, cuộc chiến giữa chính và tà.

Sự cương trực, khẳng khái của Tử Văn được bộc lộ rõ nhất khi chàng phải đối đầu với tên tướng giặc ở dưới Minh ty. Đây là cuộc chiến cam go giữa sự ngay thẳng, chính trực của Tử Văn và sự xảo quyệt, gian trá của hồn ma tên tướng giặc bại trận.

Vốn là tên tướng bại trận, chết ở nơi đất khách, thế nhưng, tên tướng giặc họ Thôi lại tác quái của một vùng còn chiếm đóng đền của Thổ thần, bắt nhân dân cúng bái, đút lót cho những ngôi đền xung quanh để lấy lòng. Hắn là kẻ rất xảo quyệt và gian trá! Trên trần gian, hắn mượn oai linh của thần thánh, dùng thân phận của Cư sĩ để dọa nạt Ngô Tử Văn. Dưới Minh ty, hắn dùng những lời nói thống khổ, kêu cầu tới Diêm Vương, gán ghép, vu khống tội trạng cho chàng. Thế nhưng, dù ở nơi trần gian hay dưới âm phủ, Tử Văn đều không hề cúi đầu trước sự gian trá, xảo quyệt của tên tướng giặc đó mà còn điềm nhiên, "mặc kệ, vẫn cứ ngồi ngất ngưởng" trước sự doạ nạt trắng trợn của hắn. Sau đó, chàng gặp được Thổ thần và được Thổ thần kể lại đầu đuôi câu chuyện , chàng đã vô cùng kinh ngạc nhưng càng quyết tâm hơn, quyết đối đầu với tên tướng giặc xảo trá kia dù là ở dưới Minh ty. Điều này đã chứng tỏ con người bộc trực, ngay thẳng của chàng, tấm lòng nghĩa khí, dám đứng lên đấu tranh cho công bằng công lý, điều mà thần linh đôi khi cũng phải e dè.

Sự việc này còn phản ánh xã hội phong kiến đương thời thời Nguyễn Dữ, nơi mà thật giả, trắng đen lẫn lộn, nơi mà những sự phi lý vẫn diễn ra một cách tự nhiên nhất. Thế nhưng, ở xã hội ấy, vẫn có những kẻ sĩ can trường dám đứng lên để đấu tranh cho chính nghĩa, cho lẽ phải như Ngô Tử Văn.

Tên tướng giặc xuống tới Minh ty kêu oan với Diêm Vương, dùng những lời lẽ Nho sĩ mà tố cáo chàng khiến Tử Văn bị kéo xuống Minh ti, bị bắt vào địa ngục với tội danh "tội sâu ác nặng, không được dự vào hàng khoan giản". Thế nhưng, bằng sự nhanh trí, sự can đảm, Ngô Tử Văn đã lên tiếng kêu oan "Ngô Soạn này là kẻ ngay thẳng ở trần gian, có tội lỗi gì xin bảo cho rõ, không nên bắt chết một cách oan uổng". Nếu như người thường ở dưới Minh ty có sóng to gió lớn với quỷ Dạ Xoa nanh ác phải khiếp sợ thì Tử Văn vẫn điềm nhiên, can đảm, chàng vẫn không chút sợ hãi, quyết tâm đòi lại công lý.

Đối đầu trực diện với cái ác trên điện Minh ty, Tử Văn phải "đơn thân độc mã" nhưng chàng tin vào sức mạnh của công lý, của sự thật. Trước mặt Diêm Vương, tên tướng giặc dùng lời lẽ xảo trá của mình để thanh minh với Diêm Vương, đồng thời cũng là để bẻ gãy ý chí của Tử Văn, khiến chàng phải chịu khuất phục trước uy quyền. Thế nhưng, với luận điệu cứng cỏi và những bằng chứng không thể chối cãi được lấy từ đền Tản Viên, chàng đã mạnh mẽ đối chất với tên tướng giặc, bẩm tấu lên Diêm Vương sự thật mà mình biết được. Chàng đã bất chấp tất cả, kể cả tính mạng của mình để quyết tâm đòi lại công bằng và lẽ phải, không một lần cúi đầu khuất phục trước uy quyền.

Cuối cùng, sau từng bước chứng minh, chàng đã chiến thắng được hồn ma tên tướng giặc gian trá, lấy lại công bằng cho Thổ thần, đồng thời bảo toàn được mạng sống của mình, bắt tên tên giặc kia phải chịu trừng phạt thích đáng. Đây là chiến thắng không chỉ của Tử Văn mà còn là chiến thắng của nhân dân nước Việt ta trước tên tướng giặc phương Bắc, là sự chiến thắng của chính nghĩa trước cái gian tà, trừ hoạ cho dân.

Ngô Tử Văn trở về dương gian thì tầm một tháng sau, Thổ thần đến và bảo rằng ông đã tiến cử chàng với đức thánh Tản nhậm chức Phán sự ở đền Tản Viên. Thổ thần khuyên chàng rằng: "Người ta sống ở đời, xưa nay ai cũng phải chết, miễn là chết đi còn được tiếng về sau là đủ rồi" và khuyên chàng nên nhận chức này. Tử Văn vui vẻ nhận lời, "thu xếp việc nhà rồi không bệnh tật gì mà mất". Đây là sự đền đáp xứng đáng dành cho chàng, khẳng định sự thắng lợi của chàng trong cuộc chiến với tên giặc xảo trá, khẳng định niềm tin của nhân dân vào sự chiến thắng của lẽ phải trước cái gian tà. Chính nghĩa sẽ luôn thắng và kẻ sĩ sẽ được đền đáp.

Thông qua cuộc chiến với cái ác, Ngô Tử Văn đã khẳng định được tính cách chính trực, khẳng khái của mình, chứng minh bản lĩnh của một kẻ sĩ cứng cỏi, dám đứng lên bảo vệ công lý đến cùng. Đồng thời cũng khẳng định niềm tin của tác giả vào sự chiến thắng của chính nghĩa, khẳng định niềm tự hào tự tôn dân tộc, chiến thắng trước kẻ thù ngoại xâm, trước cái ác cái xấu xa.

Chuyện chức Phán sự đền Tản Viên là câu chuyện được kết hợp giữa yếu tố kì ảo và hiện thực. Câu chuyện được xây dựng với cốt truyện kịch tính, hấp dẫn, với sự li kì bởi yếu tố tâm linh. Những nhân vật được xây dựng thông qua tính cách và hành động, rất chân thực.

Nhân vật Ngô Tử Văn là người đại diện cho tầng lớp kẻ sĩ ở xã hội phong kiến xưa với tính cách khẳng khái, nhân cách cao đẹp. Họ dám đứng lên để đấu tranh cho chứng nghĩa, dũng cảm đối đầu với cái ác để bảo vệ cho nhân dân, để khẳng định niềm tin vào công bằng và lẽ phải. Cuộc chiến của Ngô Tử Văn cũng phản ánh xã hội xưa với đầy rẫy những bất công, những tham quan, những kẻ ác hoành hành. Thông qua cuộc chiến ấy và việc Tử Văn được nhận chức Phán sự, tác giả muốn khẳng định rằng sẽ có những con người, những vị quan thanh liêm và ngay thẳng như Ngô Tử Văn dám đứng lên chống lại cái ác, cái xấu mang lại bình yên cho nhân dân.