Nguyễn Dữ là một trong những tên tuổi nổi tiếng của văn học trung đại Việt Nam. Ông được biết đến nhiều nhất qua bộ truyện “Truyền kỳ mạn lục” – một tác phẩm được đánh giá là “thiên cổ kỳ bút” của nền văn học nước nhà thời bấy giờ. Tác phẩm này được ra đời vào khoảng nửa đầu thế kỷ XVI, bao gồm 20 truyện viết bằng chữ Hán ghi chép lại những câu chuyên kỳ lạ trong dân gian. Tuy nhiên đây thực sự là một sáng tác văn học với sự đầu tư, sáng tạo, trau chuốt, gọt giũa về ngôn từ và cốt truyện của Nguyễn Dữ chứ không chỉ đơn thuần là một công trình ghi chép trần thuật lại.

Nguyễn Dữ bằng tài năng, trí tưởng tượng phong phú và bằng bút pháp linh hoạt, mạch kể chuyện hấp dẫn, lôi cuốn, tác giả đã đưa người đọc vào một thế giới huyền bí vừa có người, vừa có thần, vừa hư, vừa thật của “Truyền kỳ mạn lục”. Bên cạnh đó, xuyên qua các lớp mù linh ảo, ly kỳ được thêu dệt ấy vẫn hiện lên rất rõ một thế giới thật của cuộc đời mà ở đó nhan nhản những sự độc ác, tham lam của con người. Dẫu vậy, song song với sự tung hoành của cái xấu cái ác, ông vẫn nhìn thấy những phẩm cách thiện lương, trung thực, những tâm hồn thanh cao, vẻ của cái thiện vĩnh hằng. Trong số đó, tác phẩm “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên ” đã đề cao tinh thần cương trực, khẳng khái, dám đứng lên đấu tranh chống lại cái ác, trừ hại cho dân thông qua nhân vật Ngô Tử Văn và thể hiện niềm tin vào công lý, vào chính nghĩa nhất định sẽ luôn chiến thắng gian tà.

Nhân vật chính của tác phẩm “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên” – Ngô Tử Văn xuất hiện ngay từ đầu truyện bằng mấy dòng giới thiệu trực tiếp ngắn gọn thông tin về tên họ, quê quán, tính tình, phẩm chất. Theo truyện, Ngô Tử Văn được giới thiệu là người tính tình cương trực, thẳng thắn, khảng khái, nóng nảy, nếu thấy sự gian tà thì sẽ không thể chịu được mà bất bình ngay. Lời giới thiệu mang giọng điệu ngầm ngợi khen có tác dụng định hướng, tạo cho người đọc niềm tin về hành động kiên quyết của nhân vật này.

Chuyện kể rằng ở làng Tử Văn có một ngôi đền của tên tướng giặc họ Thôi chết trận làm yêu làm quái trong dân gian. Trước sự việc ngôi đền yêu quái là uế tạp, gây hại cho dân, “Tử Văn rất tức giận, một hôm tắm gội sạch sẽ, khấn trời rồi châm lửa đốt đền”. Trong khi mọi người đều lắc đầu, lè lưỡi, không dám làm gì quỷ thần quấy hại nhân dân thì Tử Văn lại hết sức cương quyết, đường hoàng, ung dung hành động. Chàng đã dám làm một việc mà mọi người đều kinh sợ, không ai cả gan dám làm, đó là đốt đền. Bởi theo quan niệm của dân gian, đốt đền là một chuyện động trời mang tính báng bổ, bất kính với thánh thần. Tử Văn cũng biết điều đó nhưng chàng không hề sợ hãi vì đây là hành động xuất phát từ tính cách “vốn ghét sự gian tà” của chàng. Sự khẳng khái, bộc trực của Tử Văn đã dẫn đến một hành động dũng cảm vì dân trừ hại. Ngô Tử Văn tức giận không phải cho riêng mình mà chàng tức giận cho mọi người dân đang bị yêu quái quấy nhiễu. Vì thế nên hành động đốt đền của Tử Văn là đáng ngợi ca vì nó xuất phát từ ý‎ muốn diệt trừ yêu ma, trừ hại cho dân, từ lòng tự tin vào chính nghĩa. Qua đó chứng tỏ cốt cách khảng khái của kẻ sĩ. Tuy nhiên cũng là hành động châm ngòi nổ cho một cuộc chiến giữa chàng và hồn ma tên tướng giặc bại trận.

Sự cương trực, khẳng khái của Tử Văn còn được bộc lộ rõ thông qua thái độ của chàng với hồn ma tên tướng giặc. Nguyễn Dữ quả thật rất tài tình khi tạo ra hai hình tượng nhân vật đối lập: một bên là sự ngay thẳng của Tử Văn còn bên kia là sự gian trá, xảo quyệt của viên Bách hộ họ Thôi, tên tướng giặc chết trận nơi đất khách. Hồn ma lưu vong của tên tướng giặc không chỉ cướp đi ngôi đền của Thổ công lại còn ra sức tác oai tác quái, gây hoạ cho dân lành. Hắn thậm chí còn xảo trá tới mức đút lót, dọa nạt những vị thần xung quanh. Khi bị Tử Văn đốt đền, hắn đã dùng những lí lẽ đạo Nho để buộc tội, mượn oai linh quỷ thần để dọa nạt chàng. Thấy Tử Văn không hề sợ hãi thì hắn xuống tận Diêm Vương để thưa kiện. Tên tướng giặc khi sống là kẻ xâm lăng nước ta, tàn hại dân ta, đến lúc chết rồi vẫn quen thói ỷ mạnh hiếp yếu. Tử Văn đốt đền là rất đúng nhưng hắn lại làm như mình là kẻ bị hại, dùng tà phép để trả thù, khiến chàng bị bệnh. Dù cho vậy, trước sự lộng hành ngang ngược đầy trắng trợn và quyền phép đáng sợ của hồn ma tướng giặc, Ngô Tử Văn vẫn điềm nhiên, không hề run sợ, thậm chí chàng còn chẳng thèm tiếp lời hắn. Thái độ ấy thể hiện một khí phách cứng cỏi, một niềm tin mạnh mẽ quyết liệt vào chính nghĩa, vào hành động đúng đắn của Ngô Tử Văn.

Lúc đầu Tử Văn “đơn thương độc mã” tuyên chiến với một kẻ thù đầy sức mạnh hiểm ác nhưng chàng tin vào việc làm đúng đắn của mình và sức mạnh chính nghĩa nên không hề sợ hãi. Hành động “vẫn cứ ngồi ngất ngưởng tự nhiên” của Tử Văn trước lời dọa nạt của tên tướng giặc không phải là hành động ngông cuồng, bất cần của một kẻ liều mà đó là hành động tự tin, quyết tâm của người nắm được chính nghĩa trong tay. Mặt khác, bản lĩnh của Tử Văn còn được thể hiện qua thái độ biết ơn, cảm tại trước lời chỉ dẫn của Thổ công nước Việt. Việc thần linh giúp đỡ chàng cũng chứng tỏ Tử Văn dũng cảm, trừ hại cho dân nên thần linh mới phù trợ. Câu hỏi của Ngô Tử Văn với Thổ công: “Hắn có thực là tay hung hãn có thể gieo vạ cho tôi không?” không phải là câu hỏi hoang mang lo sợ mà chàng muốn “biết địch biết ta” để nắm chắc giành lấy thắng lợi. Dù vậy, về cơ bản thì Tử Văn không hề có lợi thế âm dương phù trợ nào vì chính Thổ công cũng bị đánh đuổi khỏi nơi ở của mình, không dám phản kháng, đấu tranh mà “phải đến nương tựa đền Tản Viên”,”phải tạm ẩn nhẫn mà ngồi xó một nơi”.

Sự kiên định, nghĩa khí của Ngô Soạn còn thể hiện rõ trong quá trình chàng bị lôi xuống địa phủ xử tội. Trong cảnh địa phủ rùng rợn với quỷ sứ hung ác, con sông đầy gió tanh sóng xám, Tử Văn bị bọn quỷ sai lôi đi rất nhanh. Chàng bị phán xét là kẻ “tội sâu ác nặng, không được liệt vào hàng khoan giảm”, bị kết thêm tội ngoan cố bướng bỉnh nhưng chàng chẳng hề run sợ, không hề nhụt chí, một mực kêu oan, đòi phải được phán xét công khai, minh bạch. Nhưng ở chốn thiên lao đại phủ, chàng một mình chống chọi đâu phải là điều dễ. Đối diện trước Diêm vương uy nghiêm, Tử Văn đã sử dụng những lý lẽ cứng cỏi, bằng chứng không thể chối cãi để đấu tranh vạch tội tên tướng giặc với giọng điệu rất đanh thép, kiên định vững vàng. Chàng đã bất chấp tính mạng của mình để bảo vệ lẽ phải, không chịu khuất phục trước uy quyền, kiên quyết đấu tranh đến cùng cho công lý và lẽ phải. Nhưng vì chỉ nghe mới một phía mà chưa xác minh sự thật mà Diêm Vương – vị quan tòa xử kiện, người cầm cán cân công lý cũng đã có lúc hồ đồ.

Càng đứng trước pháp luật Ngô Tử Văn càng tỏ rõ là người có khí phách lẫm liệt. Chàng không chỉ “kêu to”, khẳng định “Ngô Soạn này là kẻ ngay thẳng ở trần gian” mà còn dũng cảm ra sức vạch trần bộ mặt giả dối của tên bạo tướng gian tàn với lời lẽ rất “cứng cỏi, không chịu nhún nhường chút nào”. Giữa chốn công đường nơi âm ty, Tử Văn vẫn bộc trực, khảng khái, giữ vững quyết tâm sắt đá chiến đấu đến cùng vì lẽ phải. Từng bước, Tử Văn đã đẩy lùi mọi sự phản công, kháng cự của kẻ thù và cuối cùng là đánh gục hoàn toàn tên tướng giặc gian manh xảo trá. Sau tất cả, chàng đã chiến thắng hồn ma tên tướng giặc gian tà, bảo toàn được sự sống của mình. Chiến thắng ấy vừa trừng trị đích đáng hồn ma tướng giặc vừa làm sáng tỏ nỗi oan khuất, phục hồi chức vị cho Thổ thần nước Việt và giải trừ tai họa cho nhân dân.

Sau khi được minh oan ở minh ti, Tử Văn được trao cho chức phán sự ở đền Tản Viên. Thổ công đến khuyên chàng nên nhậm chức: “người ta sống ở đời, xưa nay ai chẳng phải chết, miễn là chết đi còn được tiếng về sau”. Thế là Tử Văn đồng ý nhận lời. Việc được phong chức ở đền Tản Viên là một minh chứng cứng rắn vừa nói lên thắng lợi của chàng trong cuộc đấu tranh với tên hung thần xảo quyệt, vừa là phần thưởng xứng đáng cho công lao của chàng, khẳng định chàng là người tốt, chính nghĩa, dám đấu tranh để thực hiện công lí. Đồng thời khẳng định niềm tin chính nghĩa nhất định luôn chiến thắng gian tà.

Thông qua cuộc đấu tranh không khoan nhượng chống lại cái ác, Ngô Tử Văn nổi bật lên là người chính trực, khẳng khái, dũng cảm đối đầu với thế lực tà ác để bảo vệ công lý đến cùng, là một kẻ sĩ cứng cỏi của nước Việt. Từ đó, tác giả Nguyễn Dữ bày tỏ lòng tin, sự khẳng định chính nghĩa nhất định chiến thắng gian tà, thể hiện tinh thần tự tôn dân tộc sâu sắc và bộc lộ quyết tâm sẵn sàng đấu tranh triệt để với cái xấu cái ác. “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên” của Nguyễn Dữ đã vận dụng thành công kết hợp hai yếu tố ảo và thực, câu chuyện diễn ra trong màu sắc huyền bí đầy li kì bởi những sự kiện khác thường và cả sự xuất hiện của thế giới âm phủ với những hồn ma, bóng quỷ, người chết đi được sống lại, từ dương gian xuống địa phủ, từ cõi âm về lại cõi dương. Nhưng chuyện cũng lại rất thực bởi cách dẫn dắt, kể chuyện cụ thể với dẫn chứng cả họ tên, quê quán và thời gian, địa điểm diễn ra sự việc. Do đó, yếu tố kì ảo giúp tăng phần li kì, hấp dẫn còn yếu tố thực lại làm tăng tính xác thực, mang lại ý nghĩa xã hội sâu sắc.

“Chuyện chức phán sự đền Tản Viên” là câu chuyện đề cao nhân vật Ngô Tử Văn – nhân vật đại diện cho tầng lớp trí thức nước Việt với tính cách khẳng khái, chính trực, giàu tinh thần dân tộc, yêu chuộng chính nghĩa, dũng cảm, dám đấu tranh chống lại cái xấu, cái ác để trừ hại cho dân. Qua cho thấy sự tin tưởng kiên định vào công lý, vào việc chính thắng tà gian. Thông qua cuộc đấu tranh của Ngô Tử Văn, truyện còn ngầm phản ánh thế giới hiện thực của con người với đầy rẫy xấu xa như nạn ăn đút lót, tham quan dung túng, bao che cho cái ác lộng hành, công lý bị che mắt. Bằng một loạt những chi tiết kì ảo, cốt truyện kịch tính, xây dựng nhân vật sắc nét, ngôn ngữ kể chuyện trau chuốt, súc tích, truyện đã để lại nhiều ấn tượng sâu sắc, khó phai trong lòng người đọc.