Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên

Con người là một thực thể tự nhiên - xã hội

Con người, trong quan niệm của triết học Mác là một thực thể tự nhiên tồn tại trong mối liên hệ và tác động qua lại khăng khít với các vật thể tự nhiên khác. Con người tồn tại là một sinh vật sống, với những đặc tính vốn có của loài, có các hoạt động nhằm phục vụ nhu cầu sống của mình và trong quá trình đó, con người cũng chịu tác động của môi trường xung quanh (bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường giữa con người với con người). C.Mác viết: “Con người là thực thể nhục thể, có những lực lượng tự nhiên, sinh động, hiện thực, cảm tính, đối tượng hóa, điều đó có nghĩa là con người có những đối tượng hiện thực, cảm tính làm đối tượng của bản chất của mình, của biểu đời sống của mình, hoặc con người chỉ có thể biểu hiện đời sống của mình dựa trên những đối tượng hiện thực, cảm tính. Có tính chất đối tượng, tự nhiên, cảm tính, điều đó cũng tức là có đối tượng tự nhiên, cảm giác ở bên ngoài mình hoặc bản thân mình là đối tượng, tự nhiên, cảm giác đối với một thực thể thứ ba nào đó” (1).

Hơn thế nữa, khi xem xét mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, Mác luôn đặt con người trong mối quan hệ với tự nhiên thông qua lao động, sản xuất. Bởi, con người được sinh ra từ tự nhiên, thông qua quá trình tiến hóa từ vượn thành người, cho nên, con người cũng chính là một bộ phận của tự nhiên. Nhưng, con người không chỉ dừng lại là thực thể tự nhiên, mà điểm khác biệt khiến con người vượt xa các loài động vật khác ở chỗ, bộ não của con người hoạt động có ý thức, khiến con người trở thành một thực thể mang tính người riêng biệt. C.Mác nhấn mạnh: “Con người không phải chỉ là thực thể tự nhiên, nó là thực thể tự nhiên có tính chất người, tức là thực thể tồn tại cho bản thân mình và do đó là thực thể loài. Nó phải biểu hiện và tự khẳng định như là thực thể loài tồn tại của nó cũng như trong tri thức của nó” (2).

Chính trong hoạt động lao động, sản xuất, con người đã biểu hiện tính đặc thù của mình, đó là tác động tác động vào tự nhiên một cách có ý thức, biến tự nhiên tồn tại khách quan chuyển hóa vào lao động của con người. C.Mác cho rằng, “đối với con người thì ruộng đất tồn tại chỉ nhờ có lao động, canh tác. Do đó, bản chất khách quan của của cải đã chuyển vào lao động” (3). Cho nên, có thể nói, lịch sử nhân loại cũng bắt đầu chính từ hoạt động sản xuất vật chất của con người.

Nhưng, sự khác nhau căn bản giữa con người và con vật là ở chỗ, con vật thích nghi với tự nhiên, với các điều kiện tồn tại của nó, còn con người biết cải tạo tự nhiên cho phù hợp với mục đích mà họ đặt ra. Và chính lao động có ý thức giúp con người tạo ra được sự khác biệt đó. Các ông cho rằng: “Con người càng cách xa con vật, hiểu theo nghĩa hẹp của từ này bao nhiêu thì con người lại càng tự mình làm ra lịch sử của mình một cách có ý thức bấy nhiêu; ảnh hưởng của những hậu quả không dự kiến trước, của những lực lượng không kiểm soát được, đối với lịch sử đó, lại càng ít đi bấy nhiêu thì kết quả lịch sử lại càng phù hợp một cách chính xác hơn bấy nhiêu với mục đích đã xác định trước” (4).

Trong mối quan hệ xã hội giữa người với người, chính hai mặt tự nhiên và xã hội cùng tồn tại làm nên điểm khác biệt của con người so với các loài động vật khác. Hai mặt đó không tồn tại riêng biệt, tách rời nhau, mà chúng thống nhất với nhau. Con người nếu tách ra khỏi tự nhiên, hay xã hội thì đều không thể tồn tại đúng là con người được. Ngay đến bản chất tự nhiên của con người cũng chỉ có thể bộc lộ ra khi họ sống trong một môi trường xã hội, thực hiện các hoạt động giao tiếp xã hội. Điều này được nhà triết học Mác khẳng định: “Bản chất con người tự nhiên chỉ tồn tại đối với con người xã hội; vì chỉ có trong xã hội, tự nhiên đối với con người mới là một cái khâu liên hệ con người với con người, mới là tồn tại của con người đối với người khác và tồn tại của người khác đối với người đó mới là nhân tố sinh hoạt của hiện thực con người; chỉ có trong xã hội, tự nhiên mới biểu hiện ra là cơ sở của tồn tại có tính chất người của bản thân con người” (5). Như vậy, ngay cả mặt tự nhiên của con người cũng tồn tại trong xã hội và được thể hiện ngay trong chính hoạt động xã hội của con người.

Tác động qua lại giữa con người và tự nhiên

Con người xuất hiện là sự trải qua quá trình tiến hóa lâu dài. Trong quá trình đó, lao động xuất hiện để phục vụ con người từ những nhu cầu đầu tiên, đơn giản về vật chất cho đến các nhu cầu về tinh thần, xã hội khác. Như vậy, chính thông qua lao động mà bản năng của con người đã được cải tạo dần, cùng với đó, ý thức cũng ngày càng hoàn thiện hơn.

Triết học Mác đã nghiên cứu bản chất của con người trong chính hoạt động xã hội của họ. Từ đó, các ông chỉ ra rằng, con vật tự đồng nhất nó một cách trực tiếp với hoạt động sinh sống của nó, không phân biệt nó với hoạt động sinh sống của nó; còn con người biết biến bản thân hoạt động sinh sống của mình thành thành đối tượng của ý thức của mình. Con người tồn tại hiện thực với phương thức hoạt động đặc thù, đó là hoạt động lao động, sản xuất. Nhờ sự chuyển giao giữa các thế hệ như vậy, mà con người đã hình thành nên những mối liên hệ “lịch sử loài người”. Như C.Mác phân tích: “xã hội… là sản phẩm của sự tác động qua lại giữa những con người” và “lịch sử của xã hội con người luôn chỉ là lịch sử cho sự phát triển của cá nhân của những con người” (6).