Cuộc sống thôn quê trong thơ Nôm Nguyễn Trãi là sự tổng hòa của tư tưởng Nho - Phật - Lão

Là nhà nho xuất thân từ cửa Khổng sân Trình, thơ văn Nguyễn Trãi vừa mang tư tưởng Nho gia nhưng đồng thời cũng thấm nhuần truyền thống dân tộc và tinh thần thời đại. Vậy nên, trong con người Nguyễn Trãi có sự tổng hòa của các tư tưởng khác nhau. Nhà nghiên cứu Trần Đình Hượu đã nhận thấy: “Tư tưởng của ông rõ ràng gồm nhiều thành tố thành phần tư tưởng Nho gia, thành phần tư tưởng Lão trang, thành phần tư tưởng thuộc truyền thống dân tộc” (4). Ức Trai tiên sinh là người ảnh hưởng phép ứng xử linh hoạt của Nho giáo. Bởi Nho giáo là một học thuyết chính trị xã hội cung cấp cho giai cấp phong kiến một công cụ tư tưởng để giáo hóa dân chúng và cai trị xã hội. Đạo Nho nêu cao chủ trương hành đạo, tích cực tham gia chính sự và coi đó là lý tưởng, là lẽ sống của người quân tử. Tuy nhiên, tư tưởng này vẫn có thể vận dụng linh hoạt tùy thời vận: “Quân tử chi đạo hoặc xuất, hoặc xử” và “dụng chi tắc hành, xả chi tắc tàng”. Nguyễn Trãi cũng như các nhà nho trong văn học trung đại Việt Nam là những người luôn mang hoài bão và lý tưởng “trí quân trạch dân”, họ không có ý muốn ẩn dật, đó chỉ là một ý muốn trong hoàn cảnh nhất định nhằm giải thoát cho một tình thế bế tắc.

Từ bỏ cuộc sống vinh hoa phú quý nơi triều chính, Nguyễn Trãi quay về với một tấm lều nhỏ bé, mộc mạc và hoang sơ nơi thôn dã. Căn lều dù nhỏ bé nhưng không hề cô độc mà được chở che, quấn quít với thiên nhiên. Với kẻ ở ẩn, chuyện ăn uống không chút xa hoa mà đạm bạc dân dã. Nguyễn Bỉnh Khiêm hài lòng với thu ăn măng trúc đông ăn giá (Bạch Vân quốc ngữ thi tập), Nguyễn Khuyến thì đầu trò tiếp khách trầu không có (Bạn đến chơi nhà). Còn Nguyễn Trãi thì hài lòng với: kê khoai (Mạn thuật - 1), dưa muối (Thuật hứng - 22), đậu kê… Một cuộc sống mang tính tự cung tự cấp tùy theo mùa vụ. Trang phục của nhà nho ẩn dật Nguyễn Trãi được khắc họa đầy đủ nhưng vô cùng giản dị và gần gũi với thiên nhiên như sợi gai, sợi thô, cỏ…

Cơm ăn chẳng quản dưa muối

         Áo mặc nài chi gấm thêu

(Thuật hứng - 22)

  Chân dung cuộc sống vật chất đạm bạc, thanh bần ấy gần với các ẩn sĩ Lão Trang, gần với hình tượng lý tưởng con người quyết rời xa thế sự, phản đối nhân vi, thuận theo tự nhiên, không câu nệ hình dáng bề ngoài.

  Cuộc sống nhàn dật còn gắn với công việc lao động của người dân quê, với ruộng vườn thôn dã: ương hoa, vun đất ải, vãi đậu kê, vun trúc, cấy muống, ương sen, nuôi cá, phát cỏ, lấy củi, vớt bèo… vốn từ thi nhân sử dụng phong phú, đa dạng, miêu tả cụ thể chính xác công việc của người dân lao động. Phải là người gắn bó và yêu cuộc sống thôn quê thì Nguyễn Trãi mới có những vần thơ sâu sắc đến vậy. Trong giai đoạn ngặt nghèo, thi nhân yêu thích phong thái thoải mái, tự nhiên của Lão Trang: Áo mặc âu chi cũ quản đen (Bảo kính cảnh giới - 13). Có lúc ông bộc lộ mình thật hồn nhiên, thư thái:

         Ngõ tênh hênh nằm cửa trúc

         Say lểu thểu đứng đường thông

    (Thuật hứng -16)

Có lẽ chỉ khi bước sang địa hạt của của Lão Trang thì Nguyễn Trãi mới có được những giây phút không bị bó buộc bởi những quy tắc và khuôn phép của Nho gia. Một loạt từ ngữ với hàm nghĩa “đủ” được tác giả vận dụng linh hoạt: dầu có, dầu đủ bữa, miễn có, yên đòi phận… Thậm chí, nhà thơ còn thấy mình thật giàu có, thừa thãi với sản vật quê nhà và thiên nhiên hữu tình: “Giàu những của tự nhiên ấy” (Tự thán - 35), “Phận ấy chưng ta đã có thừa” (Tự thán - 20). Thi nhân không chỉ hài lòng với cuộc sống giản dị mà còn biết thưởng thức vẻ đẹp của thiên nhiên vũ trụ, tâm hồn trong sáng ấy không hề vướng bận bởi vật chất tầm thường mà luôn tìm thấy cảm giác mãn nguyện, hài lòng.

 Không những thế, thi nhân còn tìm thấy thú vui trong việc lao động đồng áng:

         Một cày một cuốc thú nhà quê

         Áng cúc lan xen vãi đậu kê

 (Thuật hứng - 3)

Chân dung người ẩn dật được thể hiện khá phong phú trong Quốc âm thi tập, vừa là một lão nông vừa là thi nhân ung dung thưởng ngoạn thiên nhiên trong tư thế chiếm lĩnh vũ trụ: “Đạp áng mây ôm bó củi” (Trần tình - 5). Ở đây, chúng ta thấy có sự hòa đồng giữa triết lý Nho và Đạo trong tư tưởng Ức Trai. Người ẩn dật muốn đặt mình thoát khỏi thói tục, tự yên vui với cuộc sống nhàn tản quê kiểng. Tư tưởng đó gần gũi với Nho gia: bần nhi lạc, quân tử thực vô cầu bão. Thật khó để có thể tách bạch được trong chân dung nhà nho ẩn dật Nguyễn Trãi ranh giới giữa Nho và Đạo. Cả hai tư tưởng đã đan xen, hòa trộn tạo nên phẩm cách và tâm hồn thanh cao của tác giả. Tư tưởng Lão Trang đã góp phần cho nhà nho một mẫu hình nhân cách khi muốn xử và tàng, bổ sung cho phần khuyết thiếu của Nho giáo về mặt nhân sinh, xã hội.

 Bên cạnh đó, thi nhân còn nâng niu từng nhành hoa, bầu bạn tâm giao với những con vật tầm thường, nhỏ bé nơi thôn quê thanh bình yên ả:

Cò nằm hạc lặn nên bầu bạn

Ủ ấp cùng ta làm cái con

(Ngôn chí - 20)    

 Đó là tấm lòng hiếu sinh của một bậc hiền triết, là triết lý sống giàu tình nghĩa của truyền thống dân tộc. Thi nhân coi mọi sự hiện sinh là cái con, là bạn hữu sẻ chia, tâm sự. Ức Trai tiên sinh ngại câu cá, ngại phát cây để dành sự sinh tồn tự nhiên cho vạn vật và có được sự thanh thản, giàu có trong tâm hồn.

Như vậy, Nguyễn Trãi là một trong những nhà thơ đầu tiên đã đưa những hình ảnh bình dị, mộc mạc của thôn quê làng Việt vào thơ và bước đầu phá vỡ những quy phạm của thơ ca trung đại. Quốc âm thi tập cho chúng ta thấy phong thái một nhà nho ung dung, một ẩn sĩ tự tại vui thú điền viên và một tâm hồn giàu nghĩa tình với thiên nhiên vạn vật. Các nhà nho trong nền văn học trung đại Việt Nam đều thông rõ triết lý xuất xử - hành tàng. Nhưng có lẽ không có tác giả nào lại giằng co, day dứt, trăn trở như Nguyễn Trãi. Nguyễn Húc, Nguyễn Dữ, Nguyễn Hàng về ở ẩn trong tâm thế thanh thản, nhẹ nhàng. Chu Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm có vị thế ung dung làm thày thiên hạ, chủ động quan sát thời thế chừng mực kín đáo và “quan nhà Nguyễn” thì dứt khoát “cáo về đã lâu”. Còn Nguyễn Trãi thì hăm hở dâng biểu tạ ơn khi được gọi ra làm quan và không tránh được thị phi phải chịu cảnh xót xa.

 Thi nhân đâu phải tham quyền cố vị, ham bổng lộc vinh hoa, mà trước sau chỉ nặng một nỗi tiên ưu: “Một sự quân thân chẳng khứng nguôi” (Tự thán - 36). Với Nguyễn Trãi, được tham gia chính sự là cơ hội thực hiện lý tưởng vì dân vì nước mà ông vẫn hằng ấp ủ. Do đó, ẩn dật chỉ là tạm thời, là lựa chọn mang tính tình thế. Khi Nho giáo không đủ sức giải thích hiện thực và thỏa mãn đời sống tinh thần, người trí thức dân tộc sẽ tìm đến Đạo giáo và Phật giáo, tìm được điều cần thiết để bổ sung. Vì vậy, Đạo hay Phật có ý nghĩa như nơi dừng chân tạm nghỉ của nhà nho để suy ngẫm và tìm phương thức ứng xử hợp thời. Ức Trai tiên sinh trước sau vẫn là một nhà nho chính thống.