Trăng vốn là đề tài quen thuộc trong thơ Cổ, Kim, Đông, Tây. Nhìn chung, xưa nay thi nhân tả trăng, vịnh trăng không phải chỉ vì trăng, mà vì con người, vì cuộc sống nhân sinh. Trăng thì muôn thuở vẫn vậy, nhưng khi đi vào thơ lại có muôn vàn sắc thái và biểu cảm khác nhau, bởi sự đa dạng, phong phú của cuộc sống, tình đời cũng như các cung bậc tâm trạng thi sỹ trong những hoàn cảnh riêng, được thi nhân gửi vào trăng, theo trăng. Thế nhưng, viết về trăng có mang lại giá trị tư tưởng và thẩm mỹ mới hay không lại phụ thuộc vào cái nhìn nghệ thuật của thi nhân. Một cái nhìn mới, lạ hóa đối tượng sẽ đem đến những ý nghĩa và giá trị mới về tư tưởng và thẩm mỹ. “Ánh trăng” của Nguyễn Duy là một minh chứng cho điều đó.

“Ánh trăng” mang thần thái, dáng nét những thời gian, không gian sinh hoạt khác nhau của nhân vật trữ tình thể hiện ở ba điểm nhìn khác biệt nhau. Một là, ánh trăng hồi nhỏ và hồi chiến tranh ở rừng. Hai là ánh trăng từ hồi về thành phố. Ba là ánh trăng trong cảnh huống khi thình lình đèn điện tắt. Ba điểm nhìn với ba thời gian không gian khác nhau tạo nên một chuỗi liên kế về ánh trăng trong cảm xúc và suy tư của tác giả. Qua đó, tính tư tưởng, triết lý và thẩm mỹ của hình tượng thơ hiển lộ.

Nằm trong sự chi phối của cái nhìn nghệ thuật như thế, thời gian nghệ thuật và không gian nghệ thuật trong bài thơ là hai hình tượng gắn liền với nhau. Mỗi thời gian đi liền với một không gian cụ thể, và hàm chứa những thông điệp thẩm mỹ, tư tưởng riêng.

Thời gian nghệ thuật trong bài thơ là thời gian được nhìn bằng khoảng và điểm. Thời gian khoảng bao gồm các chặng: Chặng thứ nhất là khoảng thời gian bao gồm hồi nhỏ và hồi chiến tranh:

Hồi nhỏ sống với đồng
Với sông rồi với bể
Hồi chiến tranh ở rừng
Vầng trăng thành tri kỉ
Trần trụi với thiên nhiên
Hồn nhiên như cây cỏ
Ngỡ không bao giờ quên
Cái vầng trăng tình nghĩa

Trong khoảng thời gian hồi nhỏ, trăng gắn liền với nhân vật trữ tình trong những mối quan hệ hồn nhiên, chan hòa với đồng, với sông, với bể. Như vậy, trong Ánh trăng, thời gian này hàm chứa và gợi mở những hình ảnh và xúc cảm trong trẻo, tràn đầy chất thơ với thiên nhiên của nhân vật trữ tình, đến mức:

Trần trụi với thiên nhiên
Hồn nhiên như cây cỏ.

Vẻ đẹp của ánh trăng, vẻ đẹp của tâm hồn con người được gợi nhiều hơn tả, và gọi về trong trường cộng hưởng của người đọc mênh mông và diệu kỳ những ánh trăng của chính mình thời thơ trẻ trong veo tâm hồn thánh thiện. Tiếp theo, vẫn chung trong tín hiệu thân mật, gần gũi, tan hòa giữa con người với ánh trăng, khoảng thời gian ở rừng, trăng trở thành tri kỷ. Đồng thời, ánh trăng bây giờ có thêm sắc diện mới so với hồi nhỏ. Đó là, hồi nhỏ thơ ngây, vô tư trần trụi và hồn nhiên, bây giờ thì trăng đã mang chất suy tư của người bạn tri kỷ với người lính đi giải phóng quê hương, bảo vệ Tổ quốc. Trăng thành vẻ đẹp của lý tưởng hòa bình, êm dịu và bình yên. Trăng hàm chứa những suy tư, xúc cảm của những người thanh niên dâng hiến tuổi xanh cho Tổ quốc vì nghĩa lớn.

Khoảng thời gian thứ ba có một sự thay đổi trong mối quan hệ giữa trăng với người. Đó là khoảng thời gian “Từ hồi về thành phố”… Các tình tiết nói về cuộc sống sinh hoạt của nhân vật trữ tình lúc này đã khác với ngày xưa: Nếu ngày xưa là với đồng, sông, bể thì bây giờ là quen ánh điện, cửa gương, phòng buyn-đinh; ngày xưa chan hòa, tan thấm vào nhau còn bây giờ là phụ thuộc, lệ thuộc; ngày xưa là thiên nhiên, cây cỏ thì bây giờ là nhân tạo; ngày xưa là nông thôn, núi rừng, biển khơi thì bây giờ là phố phường. Vì vậy, trăng bỗng nhiên thành thừa, và những gì của hồi nhỏ và hồi chiến tranh ở rừng đã gắn liền với trăng, cùng trăng thì nay cũng theo đó mà trở nên bị lãng quên, đến mức:

Vầng trăng đi qua ngõ
Như người dưng qua đường.

Ở Truyện Kiều, trong quãng thời gian phải chìm nổi trong nhơ đục và hỗn tạp, Thúy Kiều nhìn trăng và nhớ về ngày xưa trong nỗi hổ thẹn và đau khổ:

Thấy trăng mà thẹn những lời non sông
Trăng thề còn đó trơ trơ
Mà xa xôi mặt mà thưa thớt lòng…

(Truyện Kiều – Nguyễn Du)

Thi tiên Lý Bạch nhìn trăng sáng đầu giường mờ ảo như sương, Ngẩng đầu nhìn trăng sáng, nhưng bỗng nhớ quê hương, nhớ về trăng xưa với bao kỉ niệm nên đã cúi đầu thương nhớ:

Đầu giường đầy trăng sáng
Dưới đất ngỡ là sương
Ngẩng đầu nhìn trăng sáng
Cúi đầu nhớ cố hương

(Tĩnh dạ tứ – Lý Bạch).

Đi liền với ba khoảng thời gian đó là ba mảng không gian với những nét khác biệt, và thậm chí có sự trái ngược. Chính sự trái ngược về những đặc tính của không gian ấy là một trong những nguyên nhân kéo theo sự thay đổi có tính trái ngược của con người trong những thời gian khác nhau. Không gian thứ nhất là đồng, sông, bể. Không gian này gợi mở mối quan hệ gắn bó, thân thiết, chân tình và mộc mạc của người với trăng. Cái đẹp toát lên từ những hình ảnh:

Trần trụi với thiên nhiên
Hồn nhiên như cây cỏ.

Ở đây, dường như không còn khoảng cách giữa trăng với người, người tan thấm vào thiên nhiên và thiên nhiên hòa điệu với con người. Không gian Hồi chiến tranh ở rừng không được tác giả miêu tả, nhưng người đọc có thể hình dung ra được những đặc thù của nó trong quan hệ với người lính giải phóng quân. Và trong không gian ấy, trăng trở thành tri kỷ với người lính. Nhưng, không gian thứ ba thì mối quan hệ giữa người và trăng đã khác.

Trong tình huống thứ nhất, với những ánh điện, cửa gương, phòng buyn-đinh, con người, nhất là những người vừa trở về từ gian khổ khốc liệt, từ núi rừng heo hút và khó khăn mọi mặt trong đời sống sinh hoạt và chiến đấu thì dễ bập vào những cái thuận tiện và dễ dãi của vật chất sinh hoạt đời thường, thậm chí có những người bị tha hóa vì sa đà vào hưởng thụ cho bõ cơn thiếu khát những tháng ngày gian khó. Thế nên, trăng, với bao ý nghĩa và kỷ niệm sâu nặng ân tình, đã thành kẻ thừa Như người dưng qua đường. Cảnh huống thay đổi, tạo nên tình huống thứ hai khi:

Thình lình đèn điện tắt
phòng buyn-đinh tối om
vội bật tung cửa sổ
đột ngột vầng trăng tròn

Khi đèn điện tắt, cũng là khi không còn được sống trong cái xa hoa, đầy đủ về vật chất, người lính bỗng phải đối diện với cái thực tại tối tăm. Trong cái “thình lình”, “đột ngột” ấy, người lính vội bật tung cửa sổ và bất ngờ nhận ra một cái gì đó. Đó chẳng phải ai xa lạ mà chính là người bạn tri kỉ năm xưa của mình đây hay sao? Con người ấy không hề biết được rằng cái người bạn tri kỉ, tình nghĩa, người bạn đã bị anh ta lãng quên luôn ở ngoài kia để chờ đợi anh ta. “Người bạn ấy” không bao giờ bỏ rơi con người, không bao giờ oán giận hay trách móc con người vì họ đã quên đi mình. Vầng trăng ấy vẫn rất vị tha và khoan dung, nó cũng sẵn sàng đón nhận tấm lòng của một con người biết sám hối, biết vươn lên hoàn thiện mình. Cuộc đời mỗi con người không ai có thể đoán biết trước được. Không ai mãi sống trong một cuộc sống yên bình mà không có khó khăn, thử thách. Cũng như một dòng sông, đời người là một chuỗi dài với những quanh co, uốn khúc. Và chính trong những khúc quanh ấy, những biến cố ấy, con người mới thật sự hiểu được cái gì là quan trọng, cái gì sẽ gắn bó với họ trong suốt hành trình dài và rộng của cuộc đời. Dường như người lính trong bài thơ đã hiểu được điều đó!

Ngửa mặt lên nhìn mặt
có cái gì rưng rưng
như là đồng là bể
như là sông là rừng

Khi người đối mặt với trăng, có cái gì đó khiến cho người lính áy náy dù cho không bị quở trách một lời nào. Hai từ “mặt” trong cùng một dòng thô: mặt trăng và mặt người đang cùng nhau trò chuyện. Người lính cảm thấy có cái gì “rưng rưng” tự trong tận đáy lòng và dường như nước mắt đang muốn trào ra vì xúc động trước lòng vị tha của người bạn “tri kỉ” của mình. Đối mặt với vầng trăng, bỗng người lính cảm thấy như đang xem một thước phim quay chậm về tuổi thơ của mình ngày nào, nơi có “sông” và có “bể”. Chính những thước phim quay chậm ấy làm người lính trào dâng nhưng nỗi niềm và những giọt nước mắt tuôn ra tự nhiên, không chút gượng ép nào! Những giọt nước mắt ấy đã phần nào làm cho người lính trở nên thanh thản hơn, làm tâm hồn anh trong sáng lại. Một lần nữa những hình tượng trong tuổi thơ và chiến tranh được láy lại làm sáng tỏ những điều mà con người cảm nhận được. Cái tâm hồn ấy, cái vẻ đẹp mộc mạc ấy không bao giờ bị mất đi, nó luôn lặng lẽ sống trong tâm hồn mỗi con người và nó sẽ lên tiếng khi con người bị tổn thương. Đoạn thơ hay ở chất thơ mộc mạc, chân thành, ngôn ngữ bình dị mà thấm thía, những hình ảnh đi vào lòng người.

Vầng trăng trong khổ thơ thứ ba đã thực sự thức tỉnh con người:

Trăng cứ tròn vành vạnh
kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình

Khổ thơ cuối cùng mang tính hàm súc độc đáo và đạt tới chiều sâu tư tưởng và triết lí. “Trăng tròn vành vạnh” là vẻ đẹp của trăng vẫn viên mãn, tròn đầy và không hề bị suy suyển dù cho trải qua biết bao thăng trầm. Trăng chỉ im lặng phăng phắc, trăng không nói gì cả, trăng chỉ nhìn, nhưng cái nhìn đó đủ khiến cho con người “giật mình” tỉnh ngộ, sự tỉnh ngộ về bản thân, về những giá trị cuộc sống, về bổn phận và trách nhiệm với cuộc đời, về tình thương, ân nghĩa, thủy chung. Ánh trăng như một tấm gương gọi về những kỉ niệm đẹp đẽ của cả một chuỗi thời gian của con người, để con người rưng rưng khi nhớ về những đồng, những bể, những sông, những rừng để cho con người soi mình qua đó, để con người nhận ra mình để thức tỉnh lương tri. Con người có thể chối bỏ, có thể lãng quên bất cứ điều gì trong tâm hồn anh ta. Nhưng dù gì đi nữa thì những giá trị văn hoá tinh thần của dân tộc cũng luôn vậy bọc và che chở cho con người. Những điều đó có giá trị thanh lọc con người!

Bài thơ “Ánh trăng” sử dụng thể thơ năm chữ, chủ yếu là tự sự. Nhưng khi đến cao trào thì trữ tình, dù dung lượng ít, vẫn làm bật lên những cảm xúc mới mẻ và tư tưởng sâu sắc. Ngôn từ giản dị nhưng được sử dụng đắc địa, có giá trị chuyển tải thành công tình cảm và triết luận của nhà thơ. Một đề tài cũ, những không gian tưởng chừng như đã quá quen, nhưng thi pháp mới với cái nhìn, quan niệm mới của Nguyễn Duy về ánh trăng thể hiện trong những điểm nhìn độc đáo đã tạo nên vẻ đẹp riêng, rất riêng của “Ánh trăng”.