“Tây Bắc ư? Có riêng gì Tây Bắc

Khi lòng ta đã hóa thành những con tàu”

(Tiếng hát con tàu – Chế Lan Viên)

Mảnh đất nơi xứ thiêng đã khơi nguồn và thăng hoa lưu dấu tên tuổi của những nhà văn và nhà thơ. Nếu như Chế Lan Viên trở về Tây Bắc là tìm về ngọn nguồn cảm xúc, ngọn nguồn của ơn nghĩa và khơi nguồn thi ca, thì với Tô Hoài lên Tây Bắc là buông dòng cảm xúc trong tập truyện Tây Bắc. Nhà văn Tô Hoài từng phát biểu: “Đất nước và người miền Tây đã để thương để nhớ cho tôi nhiều, không thể bao giờ quên… Hình ảnh Tây Bắc đau thương và dũng cảm lúc nào cũng thành nét, thành người, thành việc trong tâm trí tôi”. Qua tập truyện Tây Bắc nói chung, qua tác phẩm Vợ chồng A Phủ nói riêng đã thể hiện tình cảm nhân đạo sâu sắc của ông đối với người lao động nghèo khó nơi miền núi Tây Bắc. Trong Vợ chồng A Phủ, Tô Hoài đã rất thành công khi miêu tả diễn biến tâm trạng Mị trong đêm tình mùa xuân qua đoạn văn bản sau: “Trong bóng tối, Mị đứng im lặng … đau đứt từng mảnh thịt.”. Qua đoạn văn đó, nhà văn Tô Hoài đã khắc họa về  khát vọng sống của con người Tây Bắc nói chung và của Mị nói riêng.

Tô Hoài là một nhà văn lớn, có số lượng tp đạt kỉ lục trong văn học VNHĐ. Ông là nhà văn có vốn hiểu biết phong phú và sâu sắc về con người và phong tục tập quán của nhiều vùng khác nhau trên đất nước ta. Văn Tô Hoài luôn hấp dẫn người đọc bởi lối trần thuật hóm hỉnh, sinh động trên cơ sở vốn sống, vốn từ vựng giàu có. Vợ chồng A Phủ được viết năm 1952 là tác phẩm được in trong tập truyện Tây Bắc. Tác phẩm là kết quả của chuyến đi cùng bộ đội vào giải phóng Tây Bắc năm 1952. Đây là chuyến đi thực tế dài 8 tháng sống gắn bó, tình nghĩa với đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tây Bắc.

Nhân vật Mị là hình tượng nghệ thuật đặc sắc có ý nghĩa khái quát, tiêu biểu cho cuộc sống đau khổ, tủi nhục và quá trình vùng lên tự giải phóng của đồng bào miền núi Tây Bắc. Đoạn văn miêu tả diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm tình mùa xuân với những tình tiết chân thực và cảm động đã thể hiện khát vọng sống mãnh liệt của Mị – người con gái xinh đẹp mà bất hạnh nói riêng và con người Tây Bắc nói chung.

Mị xuất hiện ngay từ đầu tác phẩm, gây ám ảnh cho người đọc về một kiếp người héo hắt, tàn tạ “chỉ biết cúi mặt, mặt buồn rười rượi”. Mị không hiện lên bằng chân dung mà hiện lên bởi số phận – một số phận đau buồn về kiếp người làm dâu gạt nợ trong nhà thống lí Pá Tra.

Mị sống trong nhà thống lí Pá Tra bị hành hạ, chà đạp cả về thể xác lẫn tinh thần. Mị sống âm thầm như một cái bóng, lùi lũi như con rùa nuôi trong xó cửa. Càng ngày, Mị càng không nói, chỉ biết có mình với công việc. Lòng yêu đời, ham sống của cô gái ngày nào, dường như đã bị tê liệt. Mị trở nên vô cảm với mọi thứ diễn ra xung quanh nhà thống lí. Bằng sự hiểu biết của mình với Tây Bắc với con người Tây Bắc, ông đã khám phá sức sống tiềm tàng dai dẳng, mãnh liệt trong họ. Điều đó được thể qua nhân vật Mị.

Đêm tình mùa xuân năm nay, Mị cũng uống rượu. Mị uống rượu ừng ực từng bát. Không khí mùa xuân ở Hồng Ngài, tươi vui, rộn rã, sắc xuân ngập tràn. Hòa cùng không khí mùa xuân, âm thanh của đám trẻ con chơi pao, tiếng sáo gọi bạn tình đang vang dội. Lần đầu tiên, Mị muốn phản kháng. Mị muốn được đi chơi Tết, muốn đi theo những đám chơi, những cuộc chơi của nhóm thanh niên trong làng, Mị muốn sống lại như những đêm tình mùa xuân của Mị trong những năm trước.

Thế nhưng, A Sử quay trở về. Mị bị trói đứng vào cột bằng một thúng sợi đai. Tóc Mị thì bị quấn lên cột nhà.  A Sử bỏ lại Mị trong căn buồng tối tăm đó, rồi đóng cửa đi chơi.

“Trong bóng tối, Mị đứng im lặng, không biết mình đang bị trói. Hơi rượu vẫn còn nồng nàn. Mị nghe thấy tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc chơi, những đám chơi.”. Có thể thấy, cả đêm Mị bị trói đứng như thế, trong trạng thái chếnh choáng của men rượu nồng, Mị lúc này, hoàn toàn như ở trong cõi mơ, mơ về quá khứ của một cô gái hồn nhiên, xinh đẹp, trẻ trung, yêu đời. vì thế mà Mị đang hòa mình vào những đám chơi, những cuộc chơi cùng bạn bè. Mị đang nghe bài ca sáo hay, bài sáo hòa vào tâm hồn Mị: “Em không yêu, quả pao rơi rồi. Em yêu người nào, em bắt pao nào…”. Mị hòa mình vào không khí vui tươi đó, hồn nhiên đó. Mị vùng bước đi, đi theo âm thanh của bài ca sáo, đi theo đám bạn. Thì “tay chân đau không cựa được”. Lúc bấy giờ, “Mị không còn nghe tiếng sáo nữa”. Cái đau của da thịt, của dây trói đã làm cho Mị thức tỉnh, từ cõi mơ, quay về cõi thực. Cõi thực là cái thực tế đầy phủ phàng. Tự do, tình yêu, lòng khát khao được sống, khát khao hạnh phúc của Mị dường như là những khái niệm xa xỉ, là khái niệm đã bị Mị bỏ quên trong nhiều năm tháng qua, khi sống ở nhà thống lí Pá Tra, vai trò là vợ A Sử. Mị không nghe tiếng sáo nữa mà khi tỉnh lại “Mị nghe tiếng chân ngựa đạp vào vách. Ngựa vẫn đứng yên, gãi chân, nhai cỏ. Mị thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa”. Trong lúc này Mị suy nghĩ, bản thân mình còn không bằng con vật trong nhà thống lí. Con ngựa còn được tự do, gãi chân, nhai cỏ. Trong khi Mị, Mị đang bị trói đứng, đau đến từng thớ thịt miếng da, trong khi mọi người đang được đi chơi Tết. Một sự tủi buồn len lõi trong tâm hồn Mị. Dù trong trạng thái bất lực, nhưng chí ít ta có thể thấy được, Mị đã cảm giác được đau, cảm giác được bản thân bị chà đạp, bị áp bức.

Nhưng, lúc này đây, Mị lúc mê lúc tỉnh. Trong lúc mơ màng, Mị nghe tiếng “Chó sủa xa xa. Chừng đã khuya. Lúc này là lúc trai đang đến bên vách làm hiệu, rủ người yêu dỡ vách ra rừng chơi”. Và rồi “Mị nín khóc, Mị lại bồi hồi”. Mị bồi hồi, nhớ lại quá khứ, nhiều trai làng cũng mê mẩn ngày đêm theo Mị, trai đến “đứng nhẵn cả chân vách đầu buồng nhà Mị”. Nhưng khi đau đớn, thì nỗi đau đó lại kéo Mị trở về với thực tại. “Mị lúc mê, lúc tỉnh”.

Đến khi trời đã sáng, “Mị bàng hoàng tỉnh” lại. Trong căn nhà rộng lớn của thống lí Pá Tra, Mị không nghe ra bất cứ âm thanh nào “Buổi sáng âm sâm trong cái nhà gỗ rộng. Vách bên cũng im ắng. Không nghe tiếng lửa réo trong lò nấu lợn. Không một tiếng động”. Mị suy nghĩ: “Không biết bên buồng quanh đấy, các chị vợ anh, vợ chú của A Sử có còn ở nhà, không biết tất cả những người đàn bà khốn khổ sa vào nhà quan đã được đi chơi hay cũng đang phải trói như Mị. Mị không thể biết. Ðời người đàn bà lấy chồng nhà giàu ở Hồng Ngài, một đời người chỉ biết đi theo đuôi con ngựa của chồng. Mị chợt nhớ lại câu chuyện người ta vẫn kể: đời trước, ở nhà thống lý Pá Tra có người trói vợ trong nhà ba ngày rồi đi chơi, khi về nhìn đến thì vợ chết rồi”. Từ những suy nghĩ của Mị, tác giả đã gián tiếp phần nào cho chúng ta biết được, sự bất hạnh của Mị, cuộc đời tăm tối của Mị, không phải chỉ một mình Mị bị như thế. Mà rất nhiều người. Những người đàn bà, rơi vào nhà quan, lấy chồng nhà giàu, ai cũng bị chà đạp đến như thế. Thậm chí, có người phải chết. Qua đó, ta lại nhận thấy được tình cảm nhân đạo của tác giả. Càng thương, càng đồng cảm với nỗi đau khổ người dân. Thì lại càng căm phẫn bọn thống lí, bọn địa chủ phong kiến thực dân, đã độc ác đến gớm ghê, đến tận cùng của căm phẫn. Riêng Mị, Mị chưa muốn phải chết: “Mị sợ quá, Mị cựa quậy, xem mình còn sống hay chết. Cổ tay, đầu, bắp chân bị dây trói siết lại, đau đứt từng mảnh thịt”. Cái đau của thể xác, đã chứng minh Mị vẫn còn sống. Và vậy là từ chi tiết ấy, ta lại thấy, ở Mị, lòng yêu đời, khát vọng sống chưa từng bị dập tắt. Thật ra, nó chỉ đang ẩn khuất đâu đó, tiềm tàng đâu đó trong tiềm thức của Mị. Và giờ, đứng trước ranh giới của sống và chết, Mị muốn được sống.

Sức sống trong con người khốn khổ ấy đã không lụi tàn mà ngược lại vẫn mãnh liệt như những đợt sóng ngầm đang gào trong lòng đại dương tưởng như không gì có thể dập tắt nổi. Nói như nhà văn Lỗ Tấn “một tia lửa hôm nay, báo hiệu một đám cháy ngày mai”. Chắc chắn đợt sóng ngầm ấy, sẽ hứa hẹn trở thành đợt sóng thần của ngày mai. Đó là đêm cởi trói cho A Phủ một năm sau đó. Nhà văn Tô Hoài đã rất trân trọng sự hồi sinh của Mị, sức sống tiềm tàng trong con người Mị. Bởi vậy nhà văn có lần đã phát biểu về nhân vật Mị. Ông nói: “…Nhưng điều kì diệu là dẫu trong cùng cực đến thế mọi thế lực của tội ác cũng không giết được sức sống con người. Lay lắt, đói khổ, nhục nhã, Mị vẫn sống, âm thầm, tiềm tàng mãnh liệt”. Đó là giá trị nhân đạo sâu sắc mà nhà văn Tô Hoài gởi đến cho người đọc.

Tô Hoài rất thành công khi xây dựng nhân vật có nhiều điểm đặc sắc (A Phủ được miêu tả qua hành động, Mị chủ yếu được khắc họa tâm tư, …), đặc biệt là ở nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật. Trần thuật uyển chuyển, linh hoạt. Cách giới thiệu nhân vật đầy bất ngờ, tự nhiên mà ấn tượng. Cách kể chuyện ngắn gọn, dẫn dắt tình tiết khéo léo. Bên cạnh đó, nhà văn còn có biệt tài miêu tả thiên nhiên và phong tục, tập quán của người dân miền núi. Ngôn ngữ sinh động, chọn lọc và đầy sáng tạo, câu văn giàu tính tạo hình và thấm đẫm chât thơ, …

Tóm lại, Tô Hoài đã thể hiện rất thành công cuộc đời nô lệ đầy đớn đau và tủi nhục của Mị khi về làm con dâu gạt nợ nhà thống lí Pá Tra. Ở nhân vật Mị đã khiến cho người đọc cảm nhận được vẻ đẹp khát vọng sống của con người. Mị có tâm hồn trong sáng, khao khát hạnh phúc, sức sống mãnh liệt. Trong đêm tình mùa xuân,  bạo lực và dây trói chỉ có thể trói buộc thể xác Mị chứ không trói buộc được tình yêu và thể xác và khát vọng được sống của Mị. Tô Hoài đã ngợi ca khát vọng sống của người phụ nữ miền núi nói riêng và phụ nữ Việt Nam nói chung. Qua nhân vật Mị, giúp chúng ta hiểu hơn về tài năng và tấm lòng nhân đạo của Tô Hoài.

“Bản chất của văn chương Tô Hoài là phong cách, bút pháp đậm đà bản sắc dân tộc. Phẩm chất ấy là sự tích tụ của cả một đời gắn bó với đất nước và nhiều miền quê hương, trân trọng và yêu thương những con người lao động mang tâm hồn và tính cách của người Việt Nam”. (Hà Minh Đức). Có thể nói qua tác phẩm Vợ chồng A Phủ nói chung, và đoạn văn miêu tả tâm trạng của Mị trong đêm tình mùa xuân thể hiện sự gắn bó, hiểu biết sâu sắc về mảnh đất Tây Bắc và người Mông (Mèo) – một dân tộc thiểu số của nước ta. Qua đó, ta thấy được tình thương và sự đồng cảm sâu sắc của ông đối với người lao động nghèo bị áp bức ở Tây Tắc, đồng thời ca ngợi và trân trọng vẻ đẹp tiềm tàng của họ. Đó là lòng khát khao được tự do, khát khao hạnh phúc và vùng lên giải phóng của người dân.