Bài thơ  Qua đèo Ngang được viết trên đường bà Huyện Thanh Quan vào kinh đô Huế nhận chức, đó là lần đầu tiên bà xa quê. Dừng chân bên đèo Ngang đã khơi dậy trong lòng bà bao cảm xúc. Đứng trước không gian hoang vu, đìu hiu của núi rừng nơi đèo Ngang, thi nhân bộc lộc tâm sự của mình qua tứ thơ:

Nhớ nước đau lòng con quốc quốc

Thương nhà mỏi miệng cái gia gia

Dừng chân đứng lại trời non nước

Một mảnh tình riêng, ta với ta

Âm thanh của con cuốc hay chính là tiếng lòng của tác giả. Câu thơ đã sử dụng điển tích xưa của Trung Quốc về vua Thục. Vì mất nước mà hóa thành con cuốc, chỉ biết kêu lên những tiếng đau thương. Âm thanh da diết ấy vang lên trong chiều muộn càng làm cho tâm trạng nhà thơ thêm sầu lặng. Còn tiếng "gia gia" là tiếng kêu tha thiết gợi nỗi "thương nhà". Thương nhà ở đây có lẽ là nỗi nhớ thương đất nước trong quá khứ hào hùng hay cũng là thương cho sự đổi thay, sự lụi tàn của quê hương. Hai câu thơ đã bộc lộ rõ những xúc cảm của thi sĩ.  Nghệ thuật chơi chữ đồng âm độc đáo kết hợp với biện pháp nhân hóa " đau lòng" "mỏi miệng" cùng chuyển đổi cảm giác từ nỗi lòng thành tiếng thương tạo ấn tượng mạnh đã cho ta thấy bức tranh ấy không chỉ là cảnh vật mà còn là bức tranh tâm trạng của Bà Huyện Thanh Quan với tình yêu nước thương nhà.

Hai câu thơ cuối khép lại những tâm sự, nỗi niềm của nhà thơ:

Dừng chân đứng lại: trời, non, nước

Một mảnh tình riêng ta với ta.

Giữa bao la đất trời, sự hùng vĩ của non cao và mênh mông của sông nước đã níu giữ bước chân người lữ thứ. Và giữa không gian ấy, tác giả chợt nhận ra nỗi cô đơ và trống trải dần lấp đầy tâm hồn. Một mảnh tình riêng, một nỗi niềm sâu kín trong tâm hồn chẳng thể sẻ chia cùng ai. Chỉ có “Một mảnh tình riêng ta với ta” – ta đối diện với chính mình giữa đất trời rộng lớn, mỗi chữ viết ra đều mang một nỗi niềm đơnc hiếc, đều cực tả nỗi buồn thầm lặng giữa nơi đất khách quê người.

Bằng bút pháp nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đặc sắc, thi nhân đã bộc lộ được những tâm tư, nỗi niềm thầm kín. Đó là tâm trạng hoài cổ nhớ thương nước, thương nhà da diết, một nỗi buồn thầm lặng cô đơn của tác giả

Đến với bốn câu thơ cuối, của bài "Qua đèo Ngang" ta dường như đắm chìm vào cảm giác cô đơn, hiu quạnh bởi cảnh chiều buồn và cái cảm giác nhớ nhà, nhớ nước của tác giả :

                 " Nhớ nước đau lòng con quốc quốc

                   Thương nhà mỏi miệng cái gia gia

                   Dừng chân đứng lại trời non nước

                   Một mảnh tình riêng, ta với ta "

             Đọc đến đây, ta lại đặt cho mình một câu hỏi : " Quái lạ, tại sao tác giả đang đứng trên chính đất nước của mình lại cảm thấy nhớ nước ?" Ta lại tìm đến câu chuyện về vua Thục vì mất nước nên khi chết đã hóa thành con chim quốc, kêu những tiếng " quốc quốc " đau thương. Nhớ nhà vì bà đang nhớ đến quá khứ vàng song, hào hùng nhưng đồng thời cũng thương cho sự lụi tàn của nước nhà lúc bấy giờ. Giữa cái không gian chiều buồn đó, vốn đã buồn nay còn buồn hơn bởi những tiếng kêu của động vật hoang dã này. Điệp từ " quốc quốc " và " gia gia " như khắc khoải vào không gian chiều buồn thẳm. Giữa không gian buồn rộng lớn, tác giả nhỏ bé đối mặt với thiên nhiên bao la. Tác giả đã sử dụng biện pháp đối lập càng nhấn mạnh thêm cảm giác cô đơn của mình. Bằng cách dùng từ tinh tế, khéo léo, đã " một " rồi còn " mảnh " rồi còn " riêng " hình ảnh người thi sĩ đối mặt với chính mình, giữa không gian đó, tâm trạng đó khiến ta cảm thương biết bao. Chỉ bốn câu thơ ngắn nhưng tác giả đã nói lên hết được tiếng lòng mình và tâm trạng của mình - một người yêu quê hương đất nước tha thiết.