Quê hương, dòng sông thơ ấu, miền Nam thân yêu… là cảm hứng mãnh liệt, thắm thiết trong hồn thơ Tế Hanh. Năm 18 tuổi, ông có bài thơ “Quê hương” nổi tiếng. Năm 35 tuổi, đất nước bị chia cắt, sống trên miền Bắc, ông viết “Nhớ con sông quê hương”.

Hồi tưởng, hoài niệm dâng trào. Điệu thơ thanh, nhịp thơ dồn dập, cảm xúc lúc thì dồn nén, lúc thì sôi nổi dào dạt với nỗi nhớ thương dòng sông thơ ấu và nơi quê cha đất tổ bao đời.

Phần đầu 22 câu thơ là hình ảnh con sông quê hương trong hồi tưởng và kỉ niệm của nhà thơ. Con sông “xanh biếc”, “với “gương trong”, với đôi bờ tre xanh soi bóng. Hữu tình và thơ mộng:

“Quê hương tôi có con sông xanh biếc
Nước gương trong soi tóc những hàng tre”.

Dòng sông quê hương là dòng sông tuổi thơ với những bình minh, những chiều tà đầy ắp kỉ niệm một thời thơ bé. Hình ảnh “bầy chim non…” trong bài thơ là một sáng tạo thi ca đẹp, độc đáo. Các điệp ngữ làm cho âm điệu vần thơ thiết tha, bồi hồi:

“Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu,
Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy
Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy
Bầy chim non bơi lội trên sông”.

Sông được nhân hoá ôm ấp bao mến thương. Sông là mảnh hồn người gắn bó:

“Tôi đưa tay ôm nước vào lòng
Sông mở nước ôm tôi vào dạ”.

Câu thơ song hành, phép đối và nhân hoá gợi tả đầy xúc động yêu thương dòng sông thơ ấu. Kỉ niệm đẹp tuổi thơ bền chặt mãi với con sông quê hương. Vì thế mọi số phận đều gắn bó với dòng sông “Vẫn trở về lưu luyến bên sông”, bởi lẽ:

“Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”.

“Tắm” là tắm mát, là gắn bó yêu thương, là thuỷ chung trọn đời. Yêu dòng sông thơ ấu cũng là yêu quê hương, yêu miền Nam thân thiết. Giọng thơ khẳng định, tự hào:

“Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ,
Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ
Sông của miền Nam nước Việt thân yêu”.

Phần thứ hai gồm 10 câu thơ, giọng thơ bồi hồi thương nhớ quê hương miền Nam tha thiết. Nỗi nhớ triền miên “nghe trái tim thầm nhắc – hai tiếng thiêng liêng – hai tiếng miền Nam”. Với nghệ thuật điệp ngữ – trùng điệp, Tế Hanh nói rất hay, rất cảm động nỗi thương nhớ: “Tôi nhớ không nguôi… Tôi quên sao được… Tôi nhớ cả…”. Một sắc trời xanh, một màu vàng của nắng, nhớ gương mặt quê hương. Thơ vừa chi tiết, cụ thể, vừa trừu tượng khái quát… đó là nỗi thương nhớ vơi đầy tâm tưởng:

“Tôi nhớ không nguôi ánh nắng màu vàng,
Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc
Tôi nhớ cả những người không quen biết”.

Nhớ dòng sông tuổi thơ là nhớ quê hương. Nhớ quê hương là nhớ bóng hình con sông mang nặng trong tâm hồn thi sĩ, xuất hiện trong nhiều câu thơ, đoạn thơ. Ở trên tác giả viết: “Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”, xuống phần này, ông lại viết: “Hình ảnh con sông quê mát rượi – Lai láng chảy lòng tôi như suối tưới”. Rõ ràng con sông quê hương là con sông tâm hồn thi sĩ.

Phần thứ ba gồm 6 câu thơ, giọng thơ cảm thán rung động. Cảm xúc dâng đầy, tràn ra, rồi dồn nén lại như một lời thề đinh ninh khắc sâu. Các điệp ngữ, các vần thơ trùng điệp biểu thị một ý chí sắt đá, một niềm tin mãnh liệt về thống nhất đất nước. Tình yêu con sông quê hương gắn liền với tình yêu đất nước và khát vọng thống nhất nước nhà:

“Quê hương ơi! Lòng tôi cũng như sông
Tình Bắc Nam chung chảy một dòng 
Không ghềnh thác nào ngăn cản được
Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước
Tôi sẽ về sông nước của quê hương
Tôi sẽ về sông nước của tình thương”.

Nếu thơ là sự tinh luyện của ngôn từ nghệ thuật, là sự thăng hoa của rung động tâm hồn, thì bài “Nhớ con sông quê hương” là một thi phẩm tuyệt tác. Viết theo thể thơ tám tiếng quen thuộc, Tế Hanh thể hiện điêu luyện và biểu cảm tình thương nhớ thủy chung dòng sông thơ ấu và quê hương miền Nam thân yêu với bao da diết, bồi hồi.

  Hẳn ai cũng biết, phép tu từ so sánh là một trong những yếu tố nghệ thuật để tạo nên sức biểu cảm lớn cho văn chương. Ta có thể phần nào cảm nhận được hiệu quả của chúng mang lại qua những câu thơ sau :

        Quê hương tôi có con sông xanh biếc

        Nước gương trong soi tóc những hàng tre

        Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè

        Tỏa nắng xuống dòng sông lấp loáng.

                        ( Trích từ “Nhớ con sông quê hương” – Tế Hanh)

        Ngay từ câu thơ đầu tiên, nhà thơ Tế Hanh đã giới thiệu về con sông quê hương êm đềm, dịu dàng, bộc lộ niềm tự hào của nhà thơ đối với con sông quê hương. Sắc xanh ở đây là sác xanh của nước sông hay sắc xanh của nỗi nhớ thương đọng lại trong tâm hồn tác giả đã gửi vào từng câu chữ? Xanh biếc gợi cho ta nghĩ đến một con sông dài bất tận, in đậm trong tâm trí của Tế Hanh. Xanh biếc là một màu rất đẹp, hơi ánh lên dưới ánh mặt trời, lại trong vắt, trải rộng mênh mang. Đó còn là sắc xanh quen thuộc của quê hương, luôn đọng lại trong tâm trí của những người xa quê. Nhà thơ đã dùng biện pháp so sánh ngầm (ẩn dụ) để so sánh mặt nước như một tấm gương khổng lồ, trong vắt, soi bóng những hàng tre hai bên bờ. Những hàng tre xanh mướt, mang dáng hình của người thiếu nữ yêu kiều, thướt tha đang nghiêng mình xõa tóc soi gương. Tâm hồn là một khái niệm trừu tượng lại so sánh với buổi trưa hè là một hình ảnh cụ thể đã khắc họa rõ nét tình cảm sâu nặng, nỗi nhớ da diết của nhà thơ. Có phải mặt trời chói lọi hay chính là tâm hồn nhà thơ đang tỏa nắng? Nhờ những tình cảm yêu mến đặc biệt ấy mà con sông như đẹp thêm dưới ánh mặt trời. Chỉ bằng bốn câu thơ mà Tế Hanh đã bộc lộ lòng yêu quê hương sâu nặng, da diết của mình. Nếu không có tình yêu, không có sự rung động của một trái tim nghệ sĩ thì Tế Hanh đã không viết được những câu thơ đầy cảm xúc như thế.