Người đời thường nhắc đến Văn Cao trong vai trò một nhạc sĩ nhưng
không phải ai cũng biết ông còn tạo cho mình những dấu ấn riêng trên
địa hạt thơ ca. “Thời gian” là một thi phẩm nổi bật, cho thấy những cách
tân táo bạo của người nghệ sĩ đa tài này.
Văn Cao (1923 – 1995), sinh ra ở Nam Định nhưng lớn lên ở Hải Phòng
và bắt đầu sự nghiệp sáng tác ở đây. Ông là nhạc sĩ kiêm nhà thơ và họa
sĩ. Thơ của ông tuy không nhiều về số lượng nhưng luôn gây ấn tượng
với người đọc bởi phong cách nghệ thuật độc đáo. Vì quan niệm “Sự
thất bại thường gặp trong một bài thơ là khép lại: Khép tất cả sự muốn
nghĩ và muốn nói” nên Văn Cao luôn chú trọng vào việc cách đổi mới
thơ ca cả về hình thức lẫn nội dung, tạo nên những bài thơ trùng phức

nhiều lớp nghĩa với các hình ảnh giàu tính biểu tượng. Bài thơ “Thời
gian” được Văn Cao sáng tác vào mùa xuân năm 1987.
Cả bài thơ là những chiêm nghiệm, suy tư về thời gian và cuộc sống con
người. Người ta thường đong đếm thì giờ bằng giây, bằng phút nhưng
Văn Cao lại thấy thời gian như một sinh thể hữu hình, có thể chạm vào
được:
“Thời gian qua kẽ tay
Làm khô những chiếc lá
Kỷ niệm trong tôi
Rơi
như tiếng sỏi
trong lòng giếng cạn”
Văn Cao đã cảm nhận về thời gian bằng xúc giác: “Thời gian qua kẽ
tay”. Nó lặng lẽ chạm vào ta rồi lướt qua nhanh chóng đến không tưởng.
Con người trầm ngâm cảm nhận từng dấu ấn đi “qua kẽ tay” để rồi vấn
vương, nuối tiếc. Câu thơ năm chữ mở đầu đã đem đến một sự liên
tưởng thú vị cho người đọc. Thời gian quý giá nhưn mỏng manh vô cùng
nên con người lại càng khao khát được điều khiển thời gian trong bàn
tay của mình. Và trong khi len qua kẽ tay ta, thoát khỏi sự níu giữ của
con người, thời gian đã thật vô tình “Làm khô những chiếc lá”. Sự trôi
chảy của thời gian khiến con người và vạn vật phai tàn. Những chiếc lá
mới hôm nào còn mơn mởn, nay trở nên héo úa. Thanh xuân của con

người cũng vậy, tươi đẹp và ngắn ngủi, chẳng mấy chốc ta đã đặt một
chân vào ngưỡng cửa tuổi già.
Thật bất ngờ, một tiếng “Rơi” xuất hiện như mạch cảm xúc đột ngột ngã
xuống giữa dòng thơ vậy! Câu thơ chỉ có một tiếng, nhấn mạnh vào sự
chuyển động của cảnh vật. “Rơi” ở đây là lìa xa, quên lãng. Mải miết
chạy đua với cuộc sống, con người bỗng giật mình rồi buồn đau, hụt
hẫng khi mọi điều dấu yêu vụt khỏi tầm tay. “Như tiếng sỏi” là lối so
sánh đặc sắc, gợi tả âm thanh nặng nề và khô khốc. Sỏi rơi vào “trong
lòng giếng cạn”. Các sự vật vô hồn, đơn côi cứ lần lượt hiện ra. Từ
“cạn” thể hiện một sự trơ trọi, không có sức sống. Ý thơ càng về sau
càng trở nên nặng nề, những câu thơ bị chia cắt bởi lối xuống dòng bất
chợt cho thấy những xúc cảm tự nhiên của con người khi đối mặt dòng
thời gian khắc nghiệt.
Ý thức sâu sắc về thời gian, khát khao níu giữ hạnh phúc không phải là
tâm trạng hiếm gặp ở những thi nhân. Trong số đó, có những nhà thơ đã
kết thúc tác phẩm của mình bằng khối sầu bi quan, cay đắng. Nhưng
Văn Cao thì khác. Khổ thơ tiếp theo sáng lên vẻ đẹp trữ tình nhẹ nhàng
nhờ sự xuất hiện của “những câu thơ”, “những bài hát” và “đôi mắt em”:
“Riêng những câu thơ
còn xanh
Riêng những bài hát
còn xanh
Và đôi mắt em

như hai giếng nước.”
“Những câu thơ”, “những bài hát” là biểu tượng cho sáng tạo nghệ thuật,
sự rung động của trái tim con người. Điệp ngữ “Riêng những” và “còn
xanh” được lặp lại hai lần như một lời khẳng định sự trường tồn của
nghệ thuật chân chính. Và đẹp nhất trên đời không gì khác chính là “đôi
mắt em”. Đôi mắt là cửa sổ tâm hồn, đại diện cho tình yêu và sức trẻ
miên viễn. Đôi mắt sâu thẳm ấy lại trông “như hai giếng nước”, long
lanh và dạt dào sức sống. Nhà thơ không chỉ cảm khái trước những giá
trị cao cả bất diệt mà còn đề ra một phương cách sống ý nghĩa, cho ta
thấy giá trị của nghệ thuật và tình yêu. Nếu thấy mình già nua và cũ kĩ,
hãy ngân lên những vần thơ và những khúc ca, hãy soi mình vào đáy
mắt người yêu. Những điều bình dị nhất lại chính là cứu cánh có tâm
hồn. Cách ngắt nhịp, hình ảnh thơ ở khổ thơ hai có sự tương đồng với
khổ một tạo nên hiệu ứng vòng tròn nhưng không còn biểu lộ cảm xúc
hụt hẫng như ở trên mà cho thấy tâm trạng say mê, chìm đắm.
Bài thơ được viết theo thể thơ tự do với cách xuống dòng, ngắt nhịp sáng
tạo. Nhịp điệu của câu thơ linh hoạt tạo ra nhạc điệu đặc biệt. Bên cạnh
đó, Văn Cao đã sử dụng ngôn từ mang nhiều tầng nghĩa tượng trưng, các
biện pháp tương phản, đối lập, so sánh, điệp ngữ, ẩn dụ để thể hiện cái
nhìn của mình về cuộc sống.
Qua đó, bài thơ cho thấy những chiêm nghiệm sâu sắc về mối quan hệ
giữa thời gian, cuộc đời với con người và nghệ thuật. “Thời gian” của
Văn Cao chính là một “chiếc lá” tươi xanh vĩnh viễn của nghệ thuật.