Trong bài thơ, quê ngoại hiện lên thật đẹp nhưng cũng đầy nỗi niềm trăn trở. Đó là một không gian êm đềm bên bờ sông cổ, nơi có bà ngoại với những kỷ niệm đáng trân trọng. Hình ảnh con sông với những lần đê vỡ không chỉ gợi nhớ về sự khắc nghiệt của thiên nhiên mà còn tạo nên một bức tranh mang tính biểu tượng cho nỗi ưu phiền trong cuộc sống. Nghề nấu kẹo của bà trở thành biểu tượng cho sự chăm chỉ, cần cù của người miền quê, cho những hương vị ngọt ngào và giản dị mà bà đã mang đến cho mọi người. Mặc dù bây giờ quê ngoại đã xa, bà đã nằm yên trong cõi vĩnh hằng, nỗi buồn vẫn còn vương vấn trong trái tim của thế hệ sau. Những hình ảnh như chiếc áo nâu sờn bạc, cái nón gãy vành lạnh lẽo bên sông làm cho tâm hồn ta thêm sầu muộn. Cảm giác xa xôi ấy càng rõ rệt hơn khi người mẹ đứng bên sông, chờ đợi điều gì đó mà không còn, giống như lòng ta đang tìm kiếm hình bóng của quê hương đã mất. Mong ước cho đường đất đừng trơn, cho nắng thôi đổ lửa như một lời cầu khẩn về sự bình yên và hạnh phúc nơi quê ngoại. Tất cả tạo nên một bức tranh tâm trạng đầy xúc động, gợi nhớ về tình yêu quê hương, tình cảm gia đình và những kỷ niệm không thể phai mờ.

1. Hai câu đầu gợi lên nhiều cách hiểu về quê hương:
- Quê hương hiểu theo nghĩa hẹp là quê cha đất tổ, gắn với gia đình, dòng họ, mồ mả, bàn thờ tổ tiên.
- Quê hương hiểu theo nghĩa rộng là đất nước.
- Nói “Quê hương mỗi người chỉ một” là nhấn mạnh sự duy nhất cũng như vai trò quan trọng của quê hương trong tình cảm của mỗi con người.
- “Như là chỉ một mẹ thôi”: khẳng định sự duy nhất nêu trên như một quy luật của tự nhiên về nguồn gốc con người. Đã là quy luật tự nhiên thì điều đó (mỗi người chỉ một quê hương) là không bao giờ thay đổi.
- Mặt khác còn là nói lên tình đất nước như tình mẫu tử, một tình cảm sâu nặng nhất của con người, của cả muôn loài.
- Tình yêu mẹ, yêu làng, yêu đất nước là thống nhất: Càng yêu gia đình thì càng yêu làng và càng yêu làng thì càng yêu đất nước. Trung thành với đất nước là “đại hiếu” (theo lời Phi Khanh nói với Nguyễn Trãi).
- Trong mối quan hệ đó, đôi khi trong một hoàn cảnh cụ thể vẫn nảy sinh mâu thuẫn, buộc người ta phải lựa chọn, lúc đó phải để tình đất nước lên trên (Nguyễn Trãi nén nỗi đau từ biệt cha quay về tìm đường cứu nước, các thanh niên từ biệt mẹ già, làng xóm, lên đường nhập ngũ ra tiền tuyến;...).
 
2. Hai câu sau tác giả muốn nói rõ vai trò quê hương đôi vỏi sự trưởng thành của mỗi con người:
a) Cần hiểu “nhớ quê” cho đầy đủ ỷ nghĩa:
- “Nhớ”: một biểu hiện của tình cảm lưu giữ rõ nét đến từng chi tiết con người, cảnh vật quê hương và lúc nào cũng nghĩ đến và tha thiết muốn gặp lại.
- Nhớ quê là không chỉ nói nhớ một vùng đất, một lãnh thổ mà nhớ nhiều về cội nguồn, lịch sử, văn hóa, thuần phong mĩ tục, về con người đang đổ mồ hôi sôi nước mắt cho quê hương, đất nước,...
- Không chỉ ôm nỗi nhớ suông, nhớ quê là phải làm gì cho quê hương, có hoài bão xây dựng quê hương.
 
b) “Quê hương nếu ai không nhớ, sẽ không lớn nổi thành người”:
- Với cách hiểu như trên thì thấy tình quê hương đất nước có ý nghĩa to lớn trong nhân cách một con người.
- Đối với tuổi trẻ, hai câu thơ cảnh tỉnh những kẻ không nhớ quê hương, cội nguồn và nhấn mạnh phải chăm lo bồi đắp tình cảm quê hương như đã nêu. Không nên chỉ chăm lo bồi dưỡng trí tuệ, sức khỏe, vật chất,...
(Có thể nêu dẫn chứng về số phận của những kẻ phản bội quê hương, đất nước).