Cảnh vật thiên nhiên: Trong bài thơ, Hồ Chí Minh đã sử dụng hình ảnh của thiên nhiên để khắc họa cảm giác tĩnh lặng của đêm khuya: “Ánh trăng vằng vặc”, “Cảnh khuya như vẽ”. Hình ảnh này tạo ra một không gian yên bình, sâu lắng, khiến con người có cảm giác như bị hút vào trong cái vô cùng tĩnh mịch ấy.

Con người và sự phản chiếu: Tác giả không chỉ miêu tả cảnh vật mà còn làm nổi bật sự kết nối giữa con người và thiên nhiên. “Bác Hồ” (tức tác giả) trong hoàn cảnh ấy như hòa quyện vào thiên nhiên. Mặc dù bị giam cầm, tác giả vẫn cảm nhận được sự tự do trong tâm hồn khi nhìn ngắm trăng, khi lòng mình được thả hồn vào thiên nhiên.

Sự chuyển động của ánh sáng và bóng tối: “Trăng” trong bài thơ không chỉ là vật thể tự nhiên mà còn là hình ảnh ẩn dụ cho sự thanh tịnh, trong sáng, đối lập với bóng tối (vì Hồ Chí Minh lúc này đang bị giam cầm). Dù trong bóng tối của nhà tù, người chiến sĩ vẫn tìm thấy ánh sáng trong tâm hồn mình.

Bài thơ được xây dựng theo lối tứ "phân hai," bao gồm hai phần rõ ràng:

• Hai câu đầu: Miêu tả vẻ đẹp thiên nhiên vào ban đêm.
• Hai câu sau: Chuyển sang bộc lộ tâm trạng và nỗi lòng của tác giả.

Cách chia này rất chặt chẽ, vừa có sự hài hòa giữa thiên nhiên và con người, vừa có sự gắn kết giữa cái đẹp đời thường và nỗi lo lớn lao của thời đại. Tác giả sử dụng thiên nhiên như một bức nền để bộc lộ tâm tư sâu kín của mình.

Hình ảnh trong bài thơ
Hình ảnh thiên nhiên (Hai câu đầu)

• “Tiếng suối trong như tiếng hát xa”:

  • Hình ảnh tiếng suối được ví von như tiếng hát tạo cảm giác êm ái, gần gũi. Sự so sánh này gợi lên một khung cảnh thanh bình, tĩnh lặng của núi rừng Việt Bắc.
  • Đây cũng là nét vẽ quen thuộc trong thơ cổ điển phương Đông, nhưng Hồ Chí Minh đã làm mới bằng sự sống động và cảm giác hiện đại.

• “Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa”:

  • Hình ảnh trăng, cổ thụ, và hoa kết hợp tạo nên một bức tranh đa tầng lớp: ánh trăng sáng soi qua tán cây, đổ bóng xuống mặt đất như những bông hoa in trên nền trời.
  • Từ “lồng” được lặp lại hai lần, nhấn mạnh sự hòa quyện giữa trăng, cây cối và thiên nhiên. Điều này cũng thể hiện tinh thần hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, giữa cái động và cái tĩnh.

• “Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ”:

  • Vẻ đẹp thiên nhiên như bức tranh làm say đắm lòng người, khiến tác giả thao thức không ngủ.
  • Nhưng sự không ngủ ở đây không chỉ vì thiên nhiên đẹp, mà là nỗi niềm thao thức lớn lao.

• “Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà”:

  • Đây là câu thơ chuyển đổi mạch cảm xúc, từ ngoại cảnh sang nội tâm.
  • Tác giả bộc lộ trực tiếp tâm trạng lo lắng, trăn trở cho vận mệnh dân tộc. Điều này thể hiện rõ tinh thần yêu nước, trách nhiệm lớn lao của Hồ Chí Minh trong bối cảnh kháng chiến chống thực dân Pháp.