Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức Chủ nghĩa duy vật biện chứng quan niệm rằng giữa vật chất và ý thức vừa đối lập với nhau vừa thống nhất với nhau. Hay nói cách khác sự đối lập giữa vật chất và ý thức vừa có ý nghĩa tuyệt đối, vừa có ý nghĩa tương đối.
Vai trò quyết định của nhân tố vật chất + Vật chất có trước, độc lập với ý thức và quyết định ý thức.
+ Ý thức có sau, phụ thuộc vào vật chất, là sự phản ánh thế giới khách quan vào bộ não con người.
+ Ý thức không thể tồn..