Tấm Cám là một trong những câu chuyện cổ tích đặc sắc nhất trong kho tàng truyện cổ tích dân gian Việt Nam. Nhắc đến Tấm, ai cũng sẽ nghĩ ngay đến một người con gái xinh đẹp, dịu dàng, hiền lành và chăm chỉ. Có lẽ chính vì bản tính hiền lành của mình mà khiến cho cuộc đời của nàng lại gặp biết bao chông gai, khó khăn. Thế nhưng dù khó khăn chông gai, nàng lại càng vươn lên đấu tranh và giữ gìn hạnh phúc của mình. Đó là một cuộc đấu tranh dài lâu và không biết mệt mỏi của nàng.
Tấm là người con gái sinh ra trong gia cảnh khó nhọc. Gia đình chỉ có cha và Tấm. Sau này, cha nàng cưới thêm dì và nàng có thêm một người em gái. Những tưởng cuộc sống của nàng sẽ vơi bớt những khó nhọc khi có thêm hai người đàn bà ở bên chia sẻ công việc. Thế nhưng không, cuộc sống của nàng từ khi có dì, có em lại càng thêm mệt mỏi, thêm vất vả hơn nữa. Tuy nhiên, vượt lên trên sự vất vả, mệt mỏi, khó khăn ấy, nàng vẫn siêng năng, cần cù, vẫn âm thầm đấu tranh cho bản thân mình dù vô cùng yếu ớt, để gìn giữ hạnh phúc của mình. Chặng đường đấu tranh và giữ gìn hạnh phúc của nàng có lẽ được chia thành hai giai đoạn khác nhau. Mỗi giai đoạn lại là những cách đấu tranh, gìn giữ hạnh phúc khác nhau của Tấm.
Chặng đường đấu tranh đầu tiên của nàng, đó là khi nàng phản kháng lại sự ức hiếp, chà đạp của mẹ con Cám chỉ bằng tiếng khóc của mình. Đó là một cách đấu tranh yếu đuối, sự phản kháng mang tính thụ động. Tấm vốn là một người con gái ngây thơ, lương thiện. Nàng luôn luôn chăm chỉ, siêng năng, nết na và hiền lành. Nàng phải làm lụng vất vả trong khi hai mẹ con Cám "ăn trắng mặc trơn". Dù bị dì ghẻ đối xử bất công, bị ghét bỏ nhưng nàng vẫn ngoan ngoãn nghe lời dì mỗi khi bà lên tiếng. Lần đầu tiên, ta thấy Tấm phản kháng đó là trong lần dì ghẻ sai chị em Tấm và Cám đi bắt tép để được thưởng cái yếm đỏ. Tấm chăm chỉ bắt đầy giỏ tép, nhưng lại bị Cám lừa "đầu chị lấm, chị hụp cho sâu, kẻo về mẹ mắng" trút hết cả giỏ tép của Tấm sang của Cám. Nàng bị ức hiếp, bị bắt nạt, bị đối xử bất công nhưng nàng lại chỉ biết khóc một cách thụ động. Thế nhưng, đó cũng là một cách để nàng giải tỏa sự oan ức trong lòng, phản kháng lại cái bất công mà nàng bị đối xử.
Lần thứ hai, đó là khi Tấm giấu cơm dể nuôi cá bống. Vì lòng ghen ghét, đố kị nên mẹ con Cám đã bắt con cá bống - người bạn duy nhất của Tấm để ăn thịt rồi vứt xương đi. Nếu như Tấm không hiền lành, không thụ động, nhu nhược đến vậy, liệu mẹ con Cám có hết lần này tới lần khác chèn ép, hiếp đáp nàng hay không? Còn nàng, liệu nàng có phải âm thầm khóc trong đau xót mà khống dám đứng lên phản kháng hay không?
Sự đấu tranh ban đầu của Tấm chỉ là những giọt nước mắt âm thầm chịu đựng. Nàng thương bản thân bị chèn ép, đối xử bất công, thương những người bạn của mình bị sát hại nhưng lại chẳng thể làm gì hơn. Rồi đến khi nhà vua mở hội, Tấm muốn đi xem cũng bị dì ghẻ trộn thóc lần gạo bắt ngồi nhặt hết. Còn gì độc ác bằng? Thế mà đáp lại sự ức hiếp tàn nhẫn ấy, Tấm chỉ biết "òa khóc nức nở". Chúng ta có thể nhận thấy ở giai đoạn đấu tranh ban đầu này để giữ gìn hạnh phúc của mình, nàng chỉ biết khóc trong thụ động. Mỗi lần bị hiếp đáp, nàng lại "bưng mặt khóc òa", "tủi thân òa khóc" hay "bưng mặt khóc nức nở". Nàng khóc bởi nàng hiểu được nỗi khổ của mình, hiểu được sự bất công đối với nàng, thế nhưng nàng lại chẳng thể làm gì khác để xoay chuyển tình thế. Đối với nàng, sự đấu tranh chỉ là những tiếng khóc ấm ức, thương cho số phận long đong, tủi khổ của mình mà thôi. Trong chặng đường đấu tranh đầu tiên của đời mình để giành lấy hạnh phúc, Tấm tỏ ra là một người yếu thế, một kẻ thụ động trong việc giữ gìn hạnh phúc của mình. Bị chà đạp, ức hiếp tới tủi khổ, thế nhưng nàng lại chẳng biết làm gì ngoài khóc. Cất tiếng khóc, có lẽ là biện pháp duy nhất khiến nàng giải tỏa nỗi lòng cũng như là biện pháp đấu tranh duy nhất trong lúc này của nàng.
Bước sang giai đoạn đấu tranh thứ hai, khi nàng đã không còn là một cô gái nghèo khổ nữa. Đó là khi cuộc sống của nàng bước sang một trang mới, nàng lên ngôi hoàng hậu, cũng trở thành một con người mạnh mẽ hơn, quyết liệt hơn trong cuộc đấu tranh gìn giữ hạnh phúc của mình. Một cô gái trong sáng, lương thiện, ngây thơ lên ngôi hoàng hậu đáng ra phải là một điều đáng vui mừng mới đúng. Thế nhưng với mẹ con Cám, đó chỉ càng làm cho sự ghen tỵ của họ với Tấm thêm sâu sắc. Mẹ Cám đã dùng những lời miệt thị đối với Tấm:
"Chuông khánh còn chẳng ăn ai
Nữa là mảnh chĩnh mảnh chai bờ rào"
Những tưởng, Tấm giờ đã là một hoàng hậu cao quý, mẹ con Cám sẽ chẳng dại dột mà ăn hiếp Tấm như trước. Thế nhưng, mẹ con Cám lại giở trò khác, tàn nhẫn hơn với Tấm. Khi Tấm về giỗ bố, mẹ con Cám đã lợi dụng bày mưu hãm hại, khiến Tấm ngã cây cau mà chết. Nếu như trước kia, nàng chỉ biết yếu đuối chống cự lại sự ức hiếp thì giờ đây, nàng đã mạnh mẽ hơn. Nàng chết nhưng lại hóa thân thành chim vàng anh bay về cung vua, bay về với người chồng của mình. Cám tuy được thế chỗ của Tấm, thế nhưng, khi thấy vua yêu quý con chim vàng anh - hóa thân của Tấm, Cám lại sinh lòng ghen tuông, đố kị, bắt chim ăn thịt rồi vứt xương ra bờ rào. Tấm lại một lần nữa vùng dậy mạnh mẽ, nàng hóa thân thành cây xoan đào, tỏa bóng mát cho vua. Rồi Cám lại sai người chặt cây làm khung cửi dệt vải cho vua. Chẳng chịu để yên cho kẻ thù hãm hại mình, giờ đây dù hóa thân là khung cửi, Tấm vẫn lên tiếng đe dọa kẻ thù của mình:
"Kẽo cà kẽo kẹt
Lấy tranh chồng chị, chị khoét mắt ra"
Tấm đã chẳng còn là cô gái nhút nhát, e sợ nữa, nàng đang vùng lên để giành lấy hạnh phúc cho mình. Điều đó đã khiến Cám sợ hãi tới độ phải đốt bỏ khung cửi rồi mang vứt tro đi thật xa. Tấm lại lần nữa hóa thân thành quả thị. Mỗi lần chết đi sống lại của Tấm càng ngày càng quyết liệt hơn, mạnh mẽ hơn. Điều đó cho thấy, Tấm đã chẳng còn ngồi yên chịu cảnh ức hiếp như trước. Giờ đây nàng đã biết đứng dậy, đấu tranh mạnh mẽ để giành để giữ lấy hạnh phúc của chính mình. Mỗi hình tượng mà Tấm gửi gắm hóa thân linh hồn của mình đều là những vật vô cùng giản dị, mộc mạc, rất đỗi thân thương đối với người dân ta. Bởi mỗi cuộc chiến giành hạnh phúc của Tấm còn là cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác. Tấm càng mạnh mẽ sống dậy thì càng cho thấy sức sống mạnh mẽ, khó có thể tiêu diệt được của cái thiện, cái lành.
Trải qua bao năm tháng, Tấm giờ đây đã đổi thay, nàng chẳng còn là cô nàng ngây thơ ngày nào khi bị bắt nạt chỉ biết khóc. Giờ đây, nàng đã biết mạnh mẽ đứng dậy chống trả quyết liệt những kẻ áp bức nàng để giành lấy hạnh phúc của chính mình. Tấm chính là hiện thân của cái thiện trước cái xấu xa ác độc. Cái thiện ấy dù có bị chà đạp, bị hiếp đáp, vùi dập tới đâu cũng sẽ vùng lên, kiên quyết chống trả để giữ lấy hạnh phúc của mình.
Sau bao lần hóa thân, bao lần phản kháng, cuối cùng Tấm cũng được trở lại là mình, lấy lại được hạnh phúc của mình. Còn mẹ con Cám phải nhận lấy kết quả thật đau đớn. Trải qua cả hành trình dài đầy gian nan là sự trưởng thành đầy mạnh mẽ của Tấm để đấu tranh giành và giữ gìn hạnh phúc của mình. Kết thúc câu chuyện là cái ác bị tiêu diệt còn cái thiện được trở về trong niềm vui sướng của mọi người. Đó cũng là cái kết phù hợp với đạo lý và mong ước của ông bà ta: " Ở hiền gặp lành, ác giả ác báo".
Cuộc đấu tranh giành và giữ gìn hạnh phúc của Tấm thật gian nan và vất vả. Thế nhưng sau cùng, cái thiện vẫn sẽ luôn luôn thắng cái ác. Nàng Tấm lại được trở về trong niềm hạnh phúc hân hoan, đúng như những gì ông cha ta mong mỏi. Đồng hành với chiến thắng của Tấm là sự giúp đỡ của yếu tố kì ảo, thần kì. Ở giai đoạn đầu của cuộc đấu tranh, Bụt là người giúp đỡ Tấm, ban cho Tấm những đồ vật để giúp Tấm vui vẻ, giúp Tấm chống lại những kẻ ức hiếp mình. Thế nhưng ở giai đoạn tiếp, chúng ta hoàn toàn không thấy sự xuất hiện của Bụt mà chỉ thấy những lần hóa thân đầy kì diệu của Tấm. Bởi vì lúc này người lao động muốn Tấm - đại diện cho cái thiện hãy tự mình đứng lên để đấu tranh lấy hạnh phúc của chính mình thì hạnh phúc ấy mới dài lâu được. Cuối cùng, Tấm được trở lại cuộc sống hạnh phúc của mình, một hạnh phúc do mình giành lấy, dài lâu và bền chặt. Qua đó, chúng ta thấy được quan niệm của nhân dân ta về hạnh phúc: Hạnh phúc phải do tay mình đấu tranh và gìn giữ lấy thì mới được bền chặt.
Câu chuyện Tấm Cám kết thúc thật có hậu khi cái ác bị tiêu diệt, còn cái thiện được hưởng hạnh phúc. Tấm có được hạnh phúc ấy là do sự lương thiện của mình đồng thời cũng là do nàng đã biết đấu tranh giành và giữ gìn lấy hạnh phúc ấy. Qua đó, chúng ta thấy được niềm tin, niềm khao khát của nhân dân ta về một cuộc sống tràn đầy cái đẹp, cái thiện cùng tinh thần lạc quan vào ngày mai tươi sáng.

Các truyện cổ tích châu Âu cùng kiểu với truyện Tấm Cám của Việt Nam thường kết thúc khi cô gái mồ côi kết hôn với hoàng tử và hưởng hạnh phúc. Truvện Tấm Cám không chỉ dừng ở kết thúc phổ biến đó mà còn tiếp thêm một chặng nữa của cuộc đời nhân vật. Tấm trở thành hoàng hậu nhưng vẫn bị cái ác tiêu diệt. Cô Tấm lương thiện, hiếu thảo trèo cau hái quả cúng cha đã bị mẹ con Cám chặt cây giết chết. Cô Tấm hiền lành, ngây thơ vừa ngã xuống, một có gái mạnh mẽ và quyết liệt hơn sống dậy, hóa thân trở về với cuộc đời, công khai chống lại cái ác đòi hạnh phúc. Cuộc chiến đấu đó thật gian nan, quyết liệt nhưng cũng thật hấp dẫn đối với người nghe, người đọc truyện cổ tích. Bởi trong cuộc đời. những gì người mồ côi yếu thế, nhỏ nhoi không thể làm được thì cô Tấm đã thay họ thực hiện "oán thì trả oán, ân thì trả ân" đến tận cùng.
Tấm thảo hiền bị dì ghẻ chặt cây sát hại mà không cam chịu chết. Cô hóa vàng anh, bay vào cung vua báo hiệu sự có mặt của mình trong lời nhắc nhở "Giặt áo chồng tao, thì giặt cho sạch, phơi áo chồng tao, thì phơi bằng sào, chớ phơi bờ rào, rách áo chồng tao", vàng anh bị giết chết. Tấm hóa cây xoan đào (khung cửi), tuyên chiến với kẻ thù trực tiếp và dữ dội hơn "Lấy tranh chồng chị, chị khoét mắt ra", khung cửi bị đốt cháy. Từ đống tro tàn chết chóc, Tấm hóa cây thị (quả thị) trở lại với đời. Trong sự hóa thân ấy có sự kiên nhẫn và lòng dũng cảm. Phải chăng trong nhân vật Tấm đã hội tụ sự dịu dàng và tính cách bất. khuất của phụ nữ Việt Nam từ xa xưa.
Tấm đã hóa thân, cái thiện không chịu chết một cách oan ức trong im lặng đã vùng dậy, còn cái ác cũng tìm mọi cách tiêu diệt cái thiện. Những lần chết đi sống lại của Tấm phản ánh tính chất gay gắt, quyết liệt của cuộc chiến đấu giữa thiện với ác, đồng thời cũng thể hiện sức sống mãnh liệt, không thể bị tiêu diệt của cái thiện. Phải chăng cô Tấm có thể chết đi sống lại, có thể tự mình hóa thân để trở lại với đời? Chính những người dân nhân hậu và giàu tình thương đã không nỡ để một cô gái lương thiện như Tấm phải chết oan ức trong thầm lặng. Họ đã mượn yếu tố kì ảo, thổi sức sống mãnh liệt cho nhân vật, di dưỡng sức sống tiềm tàng trong đó, vực nhân vật dậy "đi trả thù để sống tự do". Nhân dân đã gửi gắm vào nhân vật Tấm lòng nhân đạo, tình yêu thương con người sâu sắc của mình.
Chim vàng anh, cây xoan đào (khung cửi), cây thị (quả thị) là những nơi Tấm gửi gắm linh hồn, cũng là những vật bình dị thân thương trong cuộc sông dân dã. Đó cũng là những hình ảnh đẹp của làng quê, làm nên ấn tượng thẩm mĩ cho câu chuyện. Nếu như ở phần đầu truyện, mỗi lần Tấm khóc Bụt thường hiện lên ban tặng vật thần kì, thì ở phần sau, cuộc đấu tranh với cái ác quyết liệt hơn nhưng Tấm không còn khóc, cũng không còn thấy sự xuất hiện của Bụt, chỉ thấy Tấm hành động liên tiếp để chống lại kẻ thù. Cũng chính nhân dân lao động, những người có thân phận như Tấm, những người thấu hiểu và cảm thương cô tấm thiệt thòi, đã gửi vào nhân vật ấy ý thức mãnh liệt giành và giữ hạnh phúc của mình. Đằng sau câu chuyện đã gửi gắm một chân lí: Hạnh phúc chỉ bền chặt khi ta biết dũng cảm giành và giữ lấy. Vì vậy, nếu lúc đầu mỗi lần Tấm uất ức chỉ biết ngồi khóc, còn Bụt làm thay tất cả, thì đến đây chim vàng anh, khung cửi, quả thị (yếu tố kì ảo) không thay Tấm trong cuộc chiến đấu mà chỉ là nơi Tấm hóa thân, tạm ẩn mình để trở về đấu tranh với cái ác quyết liệt hơn.
Sau bao lần hóa thân chống lại kẻ thù, Tấm trở về với cuộc đời, với làng quê bình dị, vẫn là cô gái đảm đang khéo léo vởi miếng trầu têm cánh phượng. Nhờ miếng trầu mà nhà vua nhận ra người vợ đảm của mình và đưa Tấm về cung. Miếng trầu là hình ảnh quen thuộc trong đời sông văn hóa Việt Nam, gắn với phong tục hôn nhân người Việt "Miếng trầu nên dâu nhà người", "Miếng trầu ăn ngọt như đường, đã ăn lấy của phải thương lấy người"... Miếng trầu mang ý nghĩa giao duyên như vậy đã có mặt trong sự hội ngộ của nhà vua và Tấm.
Nhưng sau nhiều lần chết đi sống lại trong lốt chim, cây, quả., dường như Tấm hiểu rằng không thể có hạnh phúc trọn vẹn chừng nào cái ác còn tồn tại, chừng nào mẹ con Cám còn hiện diện. Cô lừa Cám để nó sai người đào hố, giội nước sôi, tự tìm đến cái chết. Kết thúc đó nêu triết lí dân gian "ác giả ác báo", phù hợp với mong ước của nhân dân về sự trừng phạt tận gốc kẻ thù. Cuối cùng, hạnh phúc đã trở về với Tấm như món quà tặng quý giá cho lòng chung thủy và sự dũng cảm của cô.
Sự hóa thân nhiều lần rồi trở về với cuộc đời của Tấm là biểu hiện sinh dộng của quan niệm về công bằng xã hội và hạnh phúc. Người lương thiện phải được nhận hanh phúc, còn kẻ ác nhát định bị trừng phạt, đó là quy luật của lòng nhân đạo, tình yêu thương con người. Người lao động không chờ đợi hạnh phúc đẹp và mơ hồ ở cõi nào khác, mà tìm và giữ hạnh phúc thực sự ngay trên mảnh đất mình từng gắn bó, ở nơi trần thế. Những lần hóa thân ấy của Tấm đã hàm chứa nhiều triết lí dân gian sâu sắc về hạnh phúc và đấu tranh đúng như có nhà thơ đã viết:
Không rơi xuống bùn, ôi trái thị quê ta,
Để bùn lấm và thành bùn vạn kiếp
Rơi vào tay người đó là định luật,
Của đấu tranh và nhân nghĩa Việt Nam.
Khi bàn về sự hóa thân của Tấm, có người cho đó là ảnh hưởng từ thuyết luân hồi nhà Phật (luân: vòng tròn, bánh xe; hồi: quay trở lại. Luân hồi là sự xoay vần liên tục. Một sinh vật sau khi chết sẽ chuyển sang hình hài một sinh vật khác: Người, vật, cây cỏ... để trả nợ cho những gì kiếp trước mình đã phạm). Nhưng nếu mượn thuyết luân hồi thì truyện Tấm Cám chỉ mượn hình thức để thể hiện mơ ước, tinh thần lạc quan của người lao động mà thôi. Bởi luân hồi nhà Phật là để chịu đau khổ do tội lỗi từ kiếp trước của mình, rồi sau đó tìm hạnh phúc ở cõi niết bàn cực lạc xa xôi. Còn cô Tấm chết đi sống lại nhiều lần không phải để chịu khổ đau, cũng không định tìm hạnh phúc đẹp nhưng mơ hồ ở cõi Niết bàn mà để quyết giành và giữ hạnh phúc có thực của mình ngay ở thế giới này. Đó là lòng lạc quan, yêu đời và tinh thần thực tế của người lao động khi sáng tạo truyện cổ tích.
Cuộc chiến đâu giữa Tấm với mẹ con dì ghẻ gian nan, quyết liệt nhưng cuối cùng Tấm đã chiến thắng. Đó là chiến thắng tất yếu của cái thiện, của lòng nhân đạo và lạc quan theo quan niệm của nhân dân. Kết thúc có hậu trong truyện cổ tích là biểu hiện tập trung những ước mơ của tác giả dân gian. Hầu hết truyện cổ tích đều kết thúc có hậu: người nghèo sẽ giàu có, người mất vợ sẽ tìm lại được và sống hạnh phúc, người xấu xí, dị dạng trở nên xinh đẹp, người bị áp bức nhiều nhất sẽ bước lên địa vị tối cao, được làm vua hay hoàng hậu... Kết thúc đó mang đến ánh sáng và vẻ đẹp lãng mạn cho truyện cổ tích, làm cho nó có sức hấp dẫn đặc biệt đổi với mọi thế hệ, thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời và niềm khát khao vươn tới cái đẹp, cái thiện của nhân dân lao động Việt Nam xưa. Cô Tấm nghèo khổ, bị hành hạ, chết đi sống lại, cuối cùng đã tiêu diệt cái ác, gặp lại chồng, trở về làm hoàng hậu bên những người dân hiền lành tốt bụng. Kết thúc đó còn mang mơ ước đổi đời của những người lao động nghèo, là bức tranh về một xã hội lí tưởng có "vua hiền, tôi giỏi". Trong xã hội mơ ước đó, người lao động hiền lành, lương thiện đã được hưởng hạnh phúc.
Cũng như nhiều truyện dân gian khác, truyện Tấm Cám có nhiều dị bản. Những bản kể ra đời ở thời trung đại đều kết thúc khi Tấm giết Cám, là mắm gửi về cho dì ghẻ. Mụ ăn cứ tấm tắc khen ngon, đến khi ăn hết mới nhận ra đầu lâu con mình ở đáy hũ liền lăn đùng ra chết. Không ít người từng hài lòng trước sự trừng phạt ấy, bởi Tấm đã thay mặt cái thiện để tiêu diệt cái ác, thực hiện công lí mang tính nhân dân thể hiện quan niệm và mơ ước về sự chiến thắng tuyệt đốỉ, tự mình tiêu diệt tận gốc kẻ thù. Mẹ con Cám đã không từ thủ đoạn độc ác nào để hành hạ Tấm, từ lừa gạt đến trắng trợn bóc lột, từ lén lút giết Tấm đến công khai đốt cô thành tro bụi... Tội ác man rợ đó đáng bị trừng trị, hơn thế theo quan niệm "làm ác trả ác", "hại nhân nhân hại" thì sự trừng phạt ấy là đích đáng. Nhưng hiện nay, tính chất thời đại đã thay đổi, hình thức trừng phạt ấy khiến cho nhiều người cảm thấy rùng rợn và ấn tượng đẹp về một cô Tấm thảo hiền, đôn hậu bị giảm đi. Vì vậy truyện cổ tích Tấm Cám lại tiếp tục số phận lịch sử của nó trên chặng đường truyền miệng, lời kể đã được thay đổi cho phù hợp với nhu cầu và quan niệm thẩm mĩ ở thời hiện đại mà nó đang lưu truyền.