ài thơ Đập đá ở Côn Lôn của Phan Châu Trinh là bản hùng ca lẫm liệt về khí phách người anh hùng cách mạng Việt Nam trong những năm đầu thế kỉ XX: vừa ngang tàng, ngạo nghễ; vừa uy nghi, dũng mãnh, vừa kiên cường bất khuất, vừa sắt son ý chí.

Văn chương kim cổ, đông tây đã có không ít những trang viết bất hủ về khí phách người anh hùng. Từ những bậc anh hùng hảo hán trong Thuỷ hử, Tam Quốc diễn nghĩa của Trung Quốc đến người anh hùng Từ Hải trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Tất cả họ đều ngang tàng dũng mãnh:

Chọc trời, khuấy nước mặc dầu
Dọc ngang nào biết trên đầu có ai.
(Truyện Kiều – Nguyễn Du)
Nhưng, người anh hùng Từ Hải của Nguyễn Du khi đã sa cơ thì:
Hùm thiêng khi đã sa cơ cũng hèn.
Còn người anh hùng trong bài thơ: Đập đá ở Côn Lôn chẳng những khi đã sa cơ, không hèn mà càng thêm khí phách. Khí phách ấy trước hết thể hiện ở việc khẳng định mình:
Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn
Phan Châu Trinh nhắc đến chí làm trai, một chí lớn của các bậc nam nhi quân tử xưa nay: “Đã sinh làm trai thì cũng phải khác đời” (Phan Bội Châu), hay “Chí làm trai Nam, Bắc, Tây, Đông – Cho phí sức vẫy vùng trong bốn bể” (Nguyễn Công Trứ). Chí làm trai là lòng kiêu hãnh của những con người dám tự khẳng định mình, có khát vọng hành động xông pha với đời. 

Làm trai – khái niệm vừa bao hàm được quan niệm nhân sinh cao đẹp, vừa diễn tả được tư thế hiên ngang lẫm liệt của người tù cách mạng – người anh hùng giữa đất trời Côn Lôn, đầu đội trời, chân đạp đất.

Khí phách của người anh hùng không chỉ thể hiện ở việc tự khẳng định mình trong hoàn cảnh sa cơ, lỡ bước mà còn thể hiện ở tư thế của con người đứng cao hơn gông cùm, xiềng xích, ngang tầm với trời đất:
Xách búa đánh tan năm bảy đống
Ra tay đập bể mấy trăm hòn.
Công việc đập đá nặng nhọc của cảnh lao động khổ sai dường như là cơ hội để người anh hùng tôi luyện, một dịp để người anh hùng thử thách khí phách của mình. Và họ đã thành công. Họ đã làm chủ hoàn cảnh, chiến thắng hoàn cảnh. Khối đá lớn đang đè nặng trên đôi vai của họ hay chính gông cùm đang đè nặng lên cuộc đời họ, bỗng chốc tan ra, bể nát. Thật đáng kiêu hãnh và tự hào!

Trong niềm kiêu hãnh và tự hào ấy, người anh hùng tiếp tục bộc lộ khí phách ngang tàng của mình:
Tháng ngày bao quản thân sành sỏi
Mưa nắng càng bền dạ sắt son.
Ở đây, khí phách của người anh hùng chính là việc khẳng định ý chí chiến đấu sắt son của mình.

Vốn quan niệm nhà tù chỉ là nơi thử thách chí làm trai, người anh hùng coi những tháng ngày gian khổ là thời gian tôi luyện thêm sức chịu đựng dẻo dai: (thân sành sỏi), tôi luyện thêm ý chí chiến đấu (dạ sắt son).

Bọn thực dân Pháp đày những chí sĩ yêu nước ra Côn Đảo, đày đoạ họ về thể chất nhằm bóp chết tinh thần cách mạng của họ, nhưng chúng đã thất bại. Đối với người anh hùng trong bài thơ, không một chút nao núng tinh thần, thậm chí không hề có chút băn khoăn lo nghĩ cho bản thân, quên đi cảnh tù đày, một lòng, một dạ tin vào cuộc chiến đấu của mình và của dân tộc. Đó chính là khí phách của một bậc trượng phu!

Và, vẫn với khí phách ấy, người anh hùng hun đúc thêm cái chí lớn của mình:
Những kè vả trời khi lỡ bước
Gian nan chi kể việc con con.
Thật đáng cảm phục! Trong hoàn cảnh lao tù, chịu bao sự đày đoạ cực nhọc, tính mạng còn bị de doạ (trước đó Phan Châu Trinh đã bị kết án tử hình vắng mặt), người anh hùng vẫn theo đuổi đến cùng sự nghiệp cứu nước, cứu dân. Sự nghiệp thiêng liêng và cao cả ấy là lẽ sống của người anh hùng. Và để đạt được lí tưởng của mình, người anh hùng sẵn sàng chịu đựng mọi gian khổ, kể cả hi sinh tính mạng của mình. Thế nên Phan Châu Trinh mới cho rằng, cảnh lao tù khổ sai và cái bản án tử hình kia nào có thấm gì, chỉ là những việc con con, không đáng phải bận tâm. Đó là một khí phách ngang tàng và lẫm liệt!

Có thể nói, toàn bộ bài thơ đã tập trung diễn tả khí phách của người anh hùng trong hoàn cảnh lao tù nghiệt ngã. Khí phách ấy mãi là tấm gương để ngàn đời sau soi vào.

Phan Châu Trinh (1872 – 1926), người chiến sĩ cách mạng vĩ đại của dân tộc ta trong ba thập đầu thế kỷ thứ XX. Ông còn để lại nhiều thơ văn thấm đượm tinh thần dân chủ và chứa chan tình yêu nước. Bài thơ Đập đá ở Côn Lôn đã thể hiện khí phách hiên ngang bất khuất của người chiến sĩ cách mạng trong cảnh tù đày.

Bài thơ viết theo thể thết ngôn bát cú Đường luật, mang tính hàm nghĩa sâu sắc:

Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn,
Lừng lẫy làm cho lở núi non.
Xách búa đánh tan năm bảy đống,
Ra tay đập bể mấy trăm hòn.
Tháng ngày bao quản thân sành sỏi,
Mưa nắng càng bền dạ sắt son.
Những kè vả trời khi lỡ bước
Gian nan chi kể việc con con!
Nhan đề bài thơ là Đập đá ở Côn Lôn nói về cảnh lao động khổ sai của nhà thơ và các chiến sĩ yêu nước bị thực dân Pháp đày đoạ tại nhà tù Côn Đảo. Năm 1908, sau vụ chông sưu thuế nổ ra ở Trung kỳ, Phan Châu Trinh bị chính quyền thực dân bắt giam và đày ra Côn Đảo.

Bốn câu đầu vừa tả thực cảnh đập đá vừa biểu lộ một tâm thế, một ý chí. Chí nam nhi, chí làm trai coi việc đứng giữa đất Côn Lôn, bị tù đày khổ sai là một thử thách nặng nề nhưng chẳng hề nao núng, vẫn lừng lẫy làm cho lở núi non. Hai từ đứng giữa biểu thị một tư thế hiên ngang, một tâm thế bất khuất trước uy vũ quân thù. Câu thơ thứ hai, nhất là cụm từ làm cho lở núi non thể hiện chí khí kiên cường trước cảnh ngộ bị quân thù đày đoạ.

Các vị ngữ đánh tan và đập bể vừa tả thực sức mạnh đập đá năm bảy đống và mấy trăm hòn, đồng thời ngụ ý một quyết tâm, một ý chí căm thù phá tan chốn ngục tù, lật đổ ách thống trị thực dân tàn bạo. Phép đối, cách dùng số từ, hàm súc, đa nghĩa làm nên giá trị nghệ thuật ở phần thực bài thơ:
Xách búa đánh tan năm bảy đống,
Ra tay đập bể mấy trăm hòn.
Hai câu 5, 6 đối nhau rất chỉnh. Lấy thời gian bị cầm tù (tháng ngày) đối với gian truân thử thách (mưa nắng) lấy thân dày dạn phong trần (thân sành sỏi) đối với tinh thần cứng cỏi trung kiên (dạ sắt son). Tất cả đã thể hiện hình ảnh một chiến sĩ cách mạng có tâm hồn và khí phách cao đẹp. Thân sành sỏi và dạ sất son là hai hình ảnh ẩn dụ nói lên một cách hàm súc và hình tượng phẩm chất cách mạng của nhà thơ:
Tháng ngày bao quản thân sành sỏi,
Mưa nắng chi sờn dạ sắt son.
Các từ ngữ: bao quản và càng bền biểu thị một thái độ sẵn sàng chấp nhận, một quyết tâm dám thách thức với bạo lực quân thù. Tinh thần ấy, ta bắt gặp trong nhiều bài thơ trong tập thơ Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh hơn 30 năm sau:
Kiên trì và nhẫn nại,
Không chịu lùi một phân;
Vật chất tuy đau khổ,
Không nao núng tinh thần.
(Bốn tháng rồi – Nhật ký trong tù)
Hai câu kết thể hiện bản lĩnh phi thường của những người có chí lớn, mưu đồ đại sự (vá trời) mà không thành (lỡ bước). Đó là những anh hùng thất thế mà vẫn hiên ngang, coi chuyện tù đáy gian nan chỉ là việc con con không đáng kể, không đáng nói. Câu kết toát lên một phong thái ung dung tự tại, rất ngạo nghễ của nhà chí sĩ:
Những kẻ vá trời khi lỡ bước,
Gian na chi kể việc con con.
Đập đá ở Côn Lôn tiêu biểu cho thơ ca viết trong nhà tù thực dân của các chiến sĩ yêu nước và cách mạng đầu thế kỷ XX. Bài thơ có giọng điệu đĩnh đạc, hào hùng, ngôn ngữ hàm súc, vừa bình dị vừa cổ kính trang trọng. Người xưa thường lấy thơ để giải bày cái tâm, để nói lên cái chí. Sẵn sàng xả thân để cứu nước, sắt son thuỷ chung với dân tộc, bất khuất và hiên ngang trước cảnh tù đày, đó là cái tâm, cái chí của Phan Châu Trinh thể hiện trong bài thơ Đập đá ở Cồn Lôn này. Cái tâm, cái chí của chí sĩ Phan Châu Trinh là bài học lớn cho chúng ta ngưỡng mộ và noi theo.

 

Đảo Côn Lôn là một địa danh gợi cho ta nhớ đến những nhà tù tàn bạo của bọn đế quốc, nơi giam cầm những nhà yêu nước Việt Nam. Song sắt nhà tù có thể giám cầm được thể xác người tù, nhưng làm sao cỏ thể khoá nổi lời ca yêu nước và trái tim thương nhà của họ, làm sao có thể chôn vùi được niềm lạc quan cách mạng và khí phách kiên cường nơi họ. Tâm hồn và khí phách người tù dã kết tinh nên những cảm hứng đẹp, làm vút lên những vần thơ bay bổng diệu kì:

Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn,
Lừng lẫy làm cho lở núi non.
Xách búa đánh tan năm bảy đống
Ra tay đập bể mấy trăm hòn.
Tháng ngày bao quản thân sành sỏi,
Mưa nắng càng bền dạ sắt son.
Những kẻ vá trời khi lỡ bước,
Gian nan chi kể việc con con.
Với bút pháp lãng mạn hào hùng, Phan Châu Trinh đã khắc hoạ một hình tượng kì vĩ về người anh hùng cách mạng uy nghi lẫm liệt giữa đất trời Côn Đảo.

Bốn câu thơ đầu của bài thơ mô tả công việc đập đá ở Côn Lôn. Đập đá là một công việc nặng nhọc đối với người tù Côn Đảo, việc đập đá càng nặng nhọc bội phần bởi họ phải làm việc trong hoàn cảnh vô cùng khắc nghiệt: trong cảnh lao tù nghiệt ngã, bị tra tấn, hành hạ về thể xác, bị uy hiếp về tinh thần. Giữa một hòn đảo trơ trọi, mênh mông nắng gió biển khơi, người tù khổ sai bị vắt kiệt sức. Biết bao người đã bỏ xác nơi đây, chẳng mong có ngày trở lại quê hương!


Cảnh lao động khổ sai cực nhọc ấy, dưới ngòi bút lãng mạn và thi vị của Phan Châu Trinh, có thêm một chất thơ. Chất thơ ấy được tạo nên bởi khí phách người tù – người cách mạng anh hùng. Con người ấy kiêu hãnh ngẩng cao đầu trước gông cùm xiềng xích:
Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn
Tư thế của con người thật oai phong, hiên ngang sừng sững giữa núi cao, biển rộng. Từ câu thơ toát lên một vẻ đẹp hùng tráng.

Với tư thế ấy, việc đập đá bỗng trở thành việc con con, nhẹ nhàng. Dưới ngòi bút khoa trương, phóng khoáng của Phan Châu Trinh, người tù nhỏ bé vụt lớn lên trở thành người có tầm vóc khổng lồ, có sức mạnh to lớn thần kì:
Lừng lẫy làm cho lở núi non.
Xách búa đánh tan năm bảy đống,
Ra tay đập bể mấy trăm hòn.
Bốn câu thơ đã để lại những ấn tượng đẹp trong lòng người đọc về hình tượng người anh hùng ngang tàng ngạo nghễ.

Vẫn với giọng điệu và khí phách ngang tàng ấy, Phan Châu Trinh bày tỏ ý chí chiến đấu sắt son của người chiến sĩ cách mạng trong hoàn cảnh tù đầy:
Tháng ngày bao quản thân sành sỏi
Mưa nắng càng bền dạ sắt son.
Tháng ngày và mưa nắng gợi nên bao gian truân, sóng gió trên chặng đường chiến đấu dài dặc của người chiến sĩ yêu nước.

Nhưng đối lập với gian truân, sóng gió ấy, ý chí của con người được tôi luyện càng thêm kiên cường, bất khuất. Và từ câu thơ toát lên một niềm tin mãnh liệt vào cuộc chiến đấu của dân tộc.

Bài thơ khép lại bằng một hình ảnh hào hùng:
Những kẻ vá trời khi lỡ bước,
Gian nan chi kể việc con con.
Khẩu khí thật ngang tàng! Chí khí của người anh hùng mưu đồ sự nghiệp lớn (sự nghiệp cứu nước, cứu dân) được sánh ngang tầm hình tượng bà Nữ Oa đội đá vá trời trong thần thoại. Để cho đại nghiệp thắng lợi thì sự cực nhọc của cảnh lao động khổ sai, kể cả bản án mà nhà chí sĩ yêu nước đang mang, nào có gì đáng kể! Hai câu kết đã bao quát ý lớn của cả bài thơ, khắc tạc hình tượng người anh hùng giữa đất trời Côn Đảo, lẫm liệt, ngang tàng.

Bài thơ Đập đá ở Côn Lôn là một trong những sáng tác tiêu biểu của văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.