Nhà văn đã nhiều lần miêu tả ánh sáng trong truyện, lấp lánh trên từng trang văn, tưởng tình cờ mà lại hữu ý, rất tự nhiên mà đượm suy tư, mà gợi sâu xa, mà trở trăn khiến người đọc có khi đọc đi rồi đọc lại để cảm, để hiểu và rồi yêu lúc nào không hay. Có ánh sáng của ánh dương chiều tà phía tây mặt trời sắp lặn, có ánh sáng của ngọn đèn chị Tí hàng nước, có ánh sáng của những con đom đóm lập lòe và những ngôi sao trên trời. Đặc biệt, ánh rực sáng vụt đến rồi vụt đi trong đêm khuya của đoàn tàu đêm.

Dù đậm nét hay ảo mờ, dù hiện thực hay lãng mạn, dù ban ngày hay ban đêm, dù để nhấn mạnh bóng tối hay để tả ánh sáng thì những chi tiết ấy cũng chính là tín hiệu thẩm mĩ đáng lưu tâm khi đọc “Hai đứa trẻ”.

Ánh trời thời khắc ngày tàn

Mở đầu truyện, nhà văn đã dẫn người đọc hướng mắt về phía ánh dương ở phương tây “đỏ rực như lửa cháy và những đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn. Dãy tre làng trước mặt đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời”. Đoạn văn mở truyện, Thạch Lam chỉ “chào hàng” vỏn vẹn ba câu văn. Câu đầu tả âm thanh cổ điển miêu tả khoảnh khắc chiều tà, hai câu sau tả ba màu sắc: Màu đỏ, màu hồng và màu đen của ánh chiều tàn dịch chuyển nhanh thật nhanh vào đêm tối.

Màu đen cuối cùng, đọng lại, kết thúc đoạn văn mở đầu để thế giới phố huyện dần trôi về đêm, càng đêm khuya càng cô tịch, càng đêm khuya càng u tối… chỉ còn lấp lánh ánh sáng của tâm hồn ngây thơ, trong sáng, giàu ước mơ và luôn khát khao cũng như không thôi nỗ lực vì ước mơ ngời ánh sáng đổi đời lóng lánh của hai đứa nhỏ.

Trong “Hai đứa trẻ” mọi ánh sáng đều lấp lánh. Nhưng, ánh sáng nào sáng nhất trong truyện? Có phải mọi lóng lánh đều đẹp?

Ánh đèn phố huyện về đêm

Nếu đoạn đầu truyện ánh sáng tà dương như điểm kết thúc của ngày, màn đêm ập đến như tên đô vật muốn tóm gọn ném phố huyện vào hố đen thì trong đêm tối, ánh sáng lại lấp ló khắp mọi ngóc ngách. Nhưng, ánh đèn không vụt sáng hay sáng trưng mà leo lét, yếu ớt, thưa thớt: “Các nhà đã lên đèn cả rồi, đèn treo trong nhà bác phở Mĩ, đèn Hoa Kì leo lét trong nhà ông Cửu, và đèn dây sáng xanh trong hiệu khách”.

Bóng tối nối tiếp bóng tối.

Trời vào đêm, ánh sáng bị bóng tối nhấn chìm nghim nghỉm: “Các nhà đã đóng im ỉm, trừ một vài cửa hàng còn thức, nhưng cửa chỉ để hé ra một khe ánh sáng”. Ánh đèn xuất hiện nhiều trong từng góc nhà dân phố huyện, nhưng cái cảm nhận được của người đọc là phố huyện vào đêm đầy bóng tối. Câu văn đặc tả bóng tối tô đậm thêm dụng ý này của nhà văn: “Đêm tối đối với Liên quen lắm, chị không sợ nó nữa. Tối hết cả, con đường thăm thẳm ra sông, con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại sẫm đen hơn nữa”.

Nhà văn sử dụng thủ pháp chính của văn học lãng mạn là đối lập tương phản giữa ánh sáng và bóng tối để nhấn mạnh, tô đậm phố huyện về đêm chìm nghỉm trong tăm tối. Tối tựa mảnh đời của dân nghèo nơi đây vừa vật vờ, vừa cô độc vừa chật vật mưu sinh như bà cụ Thi hơi điên, như mẹ con chị Tí lần mò trong đêm bán hàng nước vỉa hè, như chị em Liên còn nhỏ đã phụ mẹ bán hàng rất khéo, như vợ chồng bác xẩm hát xin tiền mặc kệ thằng con bò cả ra đất, như vợ chồng bác Siêu bán phở…

Nếu không có các hình ảnh ánh sáng xuất hiện nhiều nhưng yếu ớt, trở đi trở lại trên từng trang văn truyện “Hai đứa trẻ” thì có lẽ người đọc khó nhận ra cuộc sống cơ cực, quẩn quanh, tối tăm của cư dân nghèo nơi phố huyện nghèo. Đó cũng chính là đời thực của nhân dân ta hồi trước Cách mạng: Nghèo nàn, cơ cực, tăm tối, chật vật. Phố huyện tối tăm là thế, liệu còn chút hi vọng nào cho ngà