- Về xã hội, triều Nguyễn đã thi hành nhiều chính sách bảo thủ và phản động trên tất cả các mặt, càng làm cho mâu thuẫn xã hội thêm gay gắt, dẫn tới bùng nổ quyết liệt hàng trăm cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại triều đình của bốn triều vua, từ Gia Long đến Tự Đức (1802-1883), nhà Nguyễn phải đối phó với 466 cuộc khởi nghĩa nông dân. Đó là chưa kể đến các toán giặc cướp ở vùng biên giới phía Bắc.

Tư bản Pháp nhòm ngó, gõ cửa và lăm le nổ súng xâm lược nước ta khi chế độ phong kiến đang lún sâu vào giai đoạn khủng hoảng trầm trọng.

Đứng trước những khó khăn về kinh tế ngày càng gay gắt, sự rối loạn về chính trị và nguy cơ mất nước đang đến gần, những người Việt Nam có tri thức và tâm huyết cứu nước đã mạnh dạn đưa ra những tư tưởng canh tân đất nước trên tất cả các mặt: nội trị, ngoại giao, kinh tế cũng như văn hóa xã hội; nhằm tạo ra thực lực phục vụ công cuộc đấu tranh bảo vệ độc lập dân tộc. Họ là một số quan lại và sĩ phu tiến bộ thức thời – những người đã được tiếp xúc với nền văn minh phương Tây như: Nguyễn Trường Tộ, Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Lộ Trạch…

Lối thoát mà các nhà cải cách ở Việt Nam đề xướng là học tập, mô phỏng những cách thức tổ chức xã hội tiến bộ của thế giới văn minh bên ngoài, đặc biệt là học theo các nước phương Tây. Biện pháp thực hiện cải cách là đưa ra những bản điều trần, thuyết phục bộ máy chính quyền trung ương triều Nguyễn chấp nhận triển khai và thực hiện các đề xuất của họ.

Tư tưởng canh tân xuất hiện ở nửa cuối thế kỉ XIX như là một con đường, một phương sách cứu nước mới. Do đó, tìm hiểu tư tưởng canh tân thời kỳ này cũng chính là tìm hiểu một chủ trương cứu nước mới lúc bấy giờ.