Sau bao năm xa cách quê hương, ai mà không muốn tìm lại nó – nơi chôn rau cắt rốn – nơi đã nuôi ta lớn lên từng ngày và cho ta biết bao kỉ niệm đẹp thời thơ ấu. Thật buồn khi phải từ biệt quê hương, quên người, quên cảnh. Vậy mà nhân vật Tấn đã trải qua những nổi buồn ấy vì cuộc sống mưu sinh. Những cảm xúc ấy đã được Lỗ Tấn khắc họa qua truyện ngắn “Cố Hương”.

Và câu chuyện bắt đầu từ chuyến về nhà sau hai mươi năm xa cách với nổi buồn phảng phất trong lòng “tôi”. Cái buồn trước không gian u ám, vi vu, tiêu điều, hoang vắng; buồn vì sự thay đổi của làng quê: thê lương!

Chuyến về làng này, Tấn đã gặp lại Nhuận Thổ – người bạn thân thuở bé của anh và từ đây lại xuất hiện tình cảm giữa Hoàng – đứa cháu của anh, Thủy Sinh – con của Nhuận Thổ. Về lần này, anh tính lên thành phố ở luôn trên ấy. Bổng mẹ anh nhắc đến việc Nhuận Thổ sẽ đến chơi làm cắt ngang sự suy tư của anh và bao nhiêu hồi ức thuở ấu thơ tràn về.

“Một đứa trẻ có khuôn mặt tròn trĩnh, nước da bánh mật, đầu đội mủ lông chiên bé tí tạo, cổ đeo vòng bạc sáng loáng” – đó là sự hồi tưởng của Tấn về người bạn thân từ bé của mình. Người bạn ấy đã cho anh biết bao điều lí thú: ra biển nhặt vỏ sò; đi bẩy chim, nào là sẻ đồng, chào mào, “bột cô”, xanh lưng… Khi thủy triều dâng lên thì cả hai đi xem “cá nhảy”. Anh và Nhuận Thổ còn đi canh dưa, canh con tra. Anh nhớ Nhuận Thổ đã bảo: “này nhé! Sáng trăng. Có tiếng sột soạt. Tra đang ngốn dưa đấy! Thế là cầm đi ba khẽ tiến lên…”. Từ nhỏ, Tấn học hỏi được rất nhiều điều từ người bạn thân của mình là Nhuận Thổ.

Rồi Nhuận Thổ cũng đã đến, bên cạnh là Thủy Sinh. Hai đứa trẻ Hoàng và Thủy Sinh cùng dắt nhau đi chơi. Với sự ngây ngô và ham chơi của chúng, không biết chúng đã thân thiết với nhau tự lúc nào nữa. Nói về Tấn và Nhuận Thổ… Khi anh gặp lại Nhuận Thổ – nước da bánh mật, khuôn mặt tròn trĩnh trước kia nay đổi thành vàng sạm. Những nếp nhăn sâu hoắm, mi mắt viền đỏ húp mộng lên trên gương mặt ấy. Tấn vừa mừng khi gặp lại bạn nhưng thấy bạn như vậy lại chạnh lòng. Chợt… “Bẩm ông!” – một tiếng gọi làm anh điếng cả người. Tấn chợt nhận ra: “Giữa chúng tôi đã có một bức tường khá dày ngăn cách. Thật là bi đát. Tôi cũng không nói lên lời”. Đó cũng là lễ giáo cổ hủ thời phong kiến. “Lạy ông!”, “Lạy cụ!”, “thưa”, “cụ”, “ông”. Dường như cao nào cũng là lễ giáo. Đây là một bức tường vô hình ngăn cách họ.

Một người nữa mà Tấn gặp khi về quê lần này là thím Hai Dương – “nàng Tây Thi đậu phụ”. Có lẽ do cuộc sống quá nghèo khổ mà chị trông gầy còm: “lưỡng quyền nhô ra, môi mỏng dính, không buộc thắt lưng, chân đứng chạng ra, giống hệt cây com-pa trong bộ đồ vẽ, có hai chân bé tí” với những tính cách hết sức kỳ quái.Nào là trách móc anh quên mình, nào là giật đôi bít tất của mẹ anh giắt vào lưng quần, lại còn vu oan cho Nhuận Thổ và lấy ngay cây “cẩu khí sát” rồi chuồn thẳng. Chiều hôm tấn và gia đình lên thành phố, khách khứa rất nhiều. “Kẻ đưa chân, người lấy đồ đạc”. Tất cả đồ đạc trong nhà cũ, hư hỏng, tốt xấu đều bị dọn sạch. Tất cả như dọn sạch đi những quá khứ tươi đẹp ngày nào của anh.

Quá khứ tươi đẹp ngày nào đâu còn nữa mà hiện tại lại quá đau buồn nên phải hướng tới một tương lai tươi đẹp hơn. Với tư tưởng, ý nghĩa như vậy, Tấn đã ra đi không một chút luyến tiếc. Hoàng hôn buông xuống cũng là lúc cảnh vật lùi lại phía sau. Thằng Hoàng cháu anh chọt nói với anh câu: “Nhưng mà thằng Thủy Sinh nó hẹn cháu đến nhà nó chơi cơ mà!” làm anh lại nhớ về tuổi thơ giữa mình và Nhuận Thổ. Anh hi vọng một tương lai tươi sáng sẽ đến với thế hệ trẻ không giống như thời quá khứ của anh.

Truyện ngắn “Cố Hương” không chỉ ý nghĩa ở nội dung mà còn hay ở nghệ thuật xây dựng. Bằng cố truyện khá đơn giản xoay quanh lần về quê sau cùng, số lượng nhân vật phải nói là ít, Lỗ Tấn đã làm nổi bật chất tình của tác phẩm. Một cái hay nữa ở đây là sự kết hợp giữa các phương thức biểu đạt: tự sự, miêu tả, nghị luận và các hình thức đối thoại, độc thoại nội tâm… đã làm nổi bật tâm trạng, cảm xúc của nhân vật Tấn xuyên suốt câu chuyện.

Đặc biệt, hình ảnh con đường trong câu: “Kì thực trên mặt đất làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.” là một câu nói hàm chứa nhiều ý nghĩa. Hình ảnh con đường mang hai tầng ý nghĩa. Đó vừa là con đường cho chúng ta đi lại hàng ngày bị mòn do bước chân ta. Đó cũng vừa là con đường tự do, con đường của sự hi vọng về một tương lai tươi sáng. Con đường ấy không phải ai mà chính chúng ta phải khai phá và vượt qua nó. Ta phải nổ lực, cố gắng mới hi vọng vào một con đường vững bước và tương lai tốt đẹp.

Truyện ngắn Cố Hương (Cố Hương như một bức tranh thu nhỏ của toàn cảnh đất nước) đã phê phán sâu sắc xã hội phong kiến với sự cực khổ của bá tánh, với các hủ tục lạc hậu. Ai dám đảm bảo là sẽ mãi gắn bó với quê hương nếu nó quá là thê lương như thế. Chỉ có tình yêu quê hương là còn mãi trong trái tim của mỗi người!