Việt Nam không chỉ nổi tiếng khắp năm châu bốn bể bởi truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm kiên cường, tự hào bởi nền hóa có bề dày lịch sử, bởi nên văn hiếm một nghìn năm tuổi. Bên cạnh đó, người Việt Nam còn tự hào về nền y học phát triển với những vị danh y lừng lẫy, không chỉ nổi tiếng bởi tài năng y học xuất chúng hơn người, mà còn bởi đức độ, lương tâm của người thầy thuốc. Những con người này xứng đáng với câu thành ngữ "Lương y như từ mẫu". Viết về những con người tài ba, đức độ này đã có rất nhiều những tác phẩm thơ văn, nổi bật lên trong số đó không thể không kể đến tác phẩm "Thầy thuốc cốt nhất ở tấm lòng" của nhà văn Hồ Nguyên Trừng.

"Thầy thuốc cốt ở tấm lòng" là một tác phẩm viết về nhân vật thái y lệnh Phạm Bân, thông qua hình tượng của nhân vật này, người đọc thấy được một bức chân dung toàn vẹn về một người lương y, một người thầy thuốc giỏi, yêu nghề, có tâm với công việc. Hình ảnh của người lương y Phạm Bân được tác giả Hồ Nguyên Trừng tái hiện một cách sống động, và thông qua những tình huống ngặt nghèo thì hình ảnh của người lương y ấy càng tỏa dạng ánh sáng của đạo đức, của tình thương và tấm lòng đức độ. Phạm Bân là một người thầy thuốc giỏi, gia đình có truyền thống lâu đời về y học, cũng vì cảm phục trước tài năng y học hơn người, xuất chúng của ông mà vua Trần Anh Vương đã phong cho ông chức thái y lệnh. Đây là chức quan chuyên lo việc trông coi bệnh cho nhà vua.

Trong lịch sử của nền y học, ta có thể thấy chức vụ này rất hiếm khi được ban bố. Hiểu như vậy ta có thể thấy được phần nào tài năng của Phạm Bân cũng như sự trọng dụng của vua Trần đối với ông. Phạm Bân không chỉ là một người thầy thuốc giỏi mà ông còn có tấm lòng thiện lương, tình thương bất tận đối với con người. Ông dùng tiền của mình để mua thuốc tốt, tích trữ gạo cho dân nghèo. Hay vào mùa đói kém, ông còn dựng nhà cho những người đói khổ, không nơi lương tựa vào sinh sống, ông kê thuốc chữa bệnh miễn phí cho những người nghèo. Ta phải thấy, những hành động của thái y lệnh Phạm Bân hoàn toàn không phải mưu lợi cá nhân, ông không chữa bệnh kiếm tiền như những người thầy thuốc khác mà ngược lại, ông còn lấy tiền của mình mình gom góp, tích trữ được để giúp cho những người dân nghèo.

Ta thấy được ở đây hình ảnh của một người thầy thuốc vô cùng tài năng, dù được vua trọng dụng và ban cho chức thái y lệnh cao quý, nhưng không vì thế mà ông ngừng lại mọi hoạt động chữa bệnh cho người dân. Hơn thế nữa ông còn mua thuốc, gạo hay cưu mang, giúp đỡ những người dân có tình cảnh khốn cùng, dù có bệnh nhưng không có tiền để chữa trị thì Phạm Bân cũng dốc lòng, dốc sức mang hết tài năng, tâm huyết của mình ra để chữa trị, chăm sóc cho những người dân vô tội. Những hành động này thật đáng quý, nó thể hiện được tấm lòng cao đẹp của người thầy thuốc, cũng khiến cho người đọc cảm thấy ấm áp thay bởi tình người trong con người thầy thuốc ấy luôn tỏa rạng.

Vẻ đẹp đức độ, nhân cách của thái y lệnh Phạm Bân được tác giả Hồ Nguyên Trừng đặt trong một tình huống éo le, khó xử. Đó chính là việc một người đàn bà thường dân bị mắc bệnh rất nặng, máu chảy như xối, mặt mũi xanh lè, tình trạng sức khỏe đã rất nguy kịch đến nhờ Phạm Bân cứu chữa, ông đã không nề hà, cũng không ngại những căn bệnh "dầm dề máu mủ" mà tức tốc lên đường chữa ngay. Với nhiều vị thầy thuốc khác họ rất ngại những căn bệnh có máu mủ bởi đây là những căn bệnh rất dễ lây truyền, nhưng Phạm Bân không vậy, ông không hề để ý đến những thứ đó, ông luôn đặt nhiệm vụ cứu người lên hàng đầu.

Tuy nhiên, tình thế éo le ở chỗ khi Phạm Bân đang chuẩn bị lên đường chữa bệnh cho người đàn bà đang nguy kịch kia thì thánh chỉ của vua Trần đến, lệnh cho ông vào cung gấp để chữa bệnh cho Quý phi. Quân lệnh thì như sơn, nếu trái thánh chỉ có thể mất đi mạng sống, nhưng Phạm Bân một lần nữa thể hiện được bản lĩnh hơn người, đạo đức nghề nghiệp của ông cũng khiến người khác phải khâm phục. Xét thấy vị quý phi kia chỉ bị cảm mạo thông thường, còn người đàn bà kia thì đã rất nguy kịch, nếu ông không đi ngay thì sẽ bị mất mạng. Vì vậy, Phạm Bân đã trái với thánh chỉ, không màng tới việc mình sẽ bị xử phạt ra sao mà kiên quyết đi chữa bệnh cho người đàn bà đang nguy kịch. Quyết định này thật khiến ta bất ngờ nhưng hành động đầy bản lĩnh, đạo đức ấy cũng khiến cho người đọc vô cùng xúc động, cảm phục. Cũng rất may mắn, bởi những tưởng vua Trần sẽ trách phạt Phạm Bân thật nặng vì tội trái thánh chỉ thì ông lại được vua hết lời khen ngợi.

Như vậy, thông qua hình ảnh thái y lệnh Phạm Bân mà Hồ Nguyên Trừng tái hiện lại trong tác phẩm "Người thầy thuốc cốt nhất ở tấm lòng" người đọc không chỉ biết thêm về một tấm gương sáng, mà còn thêm cảm phục, thêm tự hào về những người thầy thuốc của Việt Nam, tài đức song toàn, y thuật giỏi nhưng lại có tấm lòng đẹp, đúng chuẩn mực của câu nói: "Lương y như từ mẫu".