Nguyễn Duy là nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Những sáng tác của ông đi vào lòng người đọc bởi sự chân thành, gần gũi và mộc mạc. Bài thơ “Ánh trăng” là một bài thơ rất hay của Nguyễn Duy, đó là lời nhắc nhở về những năm tháng chiến đấu gian lao của tác giả khi còn ở ngoài chiến trận gắn bó sâu sắc với thiên nhiên đất trời.

Bài thơ là mạch cảm xúc từ quá khứ đến hiện tại. Bài thơ mở đầu với hình ảnh ánh trăng gần gũi, thân thiết, gắn bó với những kỉ niệm tuổi thơ đẹp đẽ trong những năm tháng chiến tranh ác liệt:

Hồi nhỏ sống với đồng
với sông rồi với bể
hồi chiến tranh ở rừng
vầng trăng thành tri kỉ.

Đoạn thơ như một lời tâm sự hoài niệm về quá khứ gắn bó với trăng trong hoàn cảnh chiến tranh ác liệt của tác giả. Một cuộc sống hòa quyện với thiên nhiên, với đất trời “với sông, với bể”, một cuộc sống hết sức bình yên mà cũng không kém phần nhộn nhịp. Trong hoàn cảnh chiến tranh ác liệt, sống trong rừng sâu, âm u quạnh vắng, trăng đã trở thành người bạn tri kỉ của tác giả.

“Trần trụi với thiên nhiên
….cái vầng trăng tình nghĩa”

Trăng đẹp giản dị, thuần khiết, không cần trang điểm, không cần sắc màu, trăng vẫn đẹp một cách vô tư và hồn nhiên như thế. Cứ ngỡ rằng sẽ chẳng bao giờ quên cái vầng trăng tri kỉ, vầng trăng tình nghĩa ấy, nhưng không phải thế:

“Từ hồi về thành phố
quen ánh điện cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường”

Chiến tranh kết thúc, người lính rời chiến khu để về với cuộc sống phồn hoa, tấp nập chốn thị thành. Cuộc sống chốn phù du, hoa lệ với “ánh điện, cửa gương” dường như đã làm cho con người ta dễ dàng lãng quên quá khứ, dù đó là một quá khứ hết sức thân thuộc. Cuộc sống hiện đại ấy khiến cho con người dễ quên đi lời hứa sẽ mãi là “ánh trăng tình nghĩa” đã cùng nhau đi qua những năm tháng khốc liệt của chiến tranh. Trăng giờ chỉ là “người dưng” không quen biết. Giọng thơ như chùng xuống, như nghẹn lại, một cảm xúc khó tả khiến cho con người ta cảm thấy có lỗi.

Nhưng cuộc đời thường xoay vần, không có gì là tồn tại mãi mãi cả. Nhà thơ đã tạo ra một tình huống đặc biệt khiến tác giả nhận ra:

“Thình lình đèn điện tắt
phòng buyn-đinh tối om
vội bật tung cửa sổ
đột ngột vầng trăng tròn”

Đoạn thơ mang đến một cảm xúc đột ngột. Những động từ, tính từ mạnh đã gợi tả sức mãnh liệt trong dòng cảm xúc của nhà thơ “thình lình”, “vội”, “bật tung”, “đột ngột” chính là sự thay đổi trạng thái cảm xúc của con người khi thành phố bị mất điện. Trăng vẫn tròn như vậy, vẫn vẹn nguyên chỉ có con người là thay đổi, là không nhận ra hay vô tình quên đi mất những kỉ niệm đẹp với ánh trăng.

Chính trong hoàn cảnh ấy những kỉ niệm cũ lại ùa về, nhà thơ bỗng thấy được người bạn tri kỉ năm xưa trong một niềm vui vỡ òa:

“Ngửa mặt lên nhìn mặt

…như là sông là rừng”

Mặt đối mặt với vầng trăng hiền hòa, kí ức về đồng, sông, bể, rừng khiến tác giả chạnh lòng yếu đuối, một cảm giác xót xa tủi hờn khi vô tình quên mất ánh trăng.

Khổ thơ cuối mang tính hàm nghĩa độc đáo, đưa tới chiều sâu tư tưởng triết lí:

“Trăng cứ tròn vành vạnh
kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình”

Trăng vẫn thế, vẫn “tròn vành vạnh”, vẫn cứ im lặng không một lời trách móc con người nhưng con người lại vô tình lãng quên trăng để rồi khi gặp lại trăng phải giật mình hối lỗi. Sự đối lập giữa trăng và người đủ để khiến cho lương tâm của con người thức tỉnh. Khổ thơ như lời nhắc nhở nhẹ nhàng mà thấm thía, sâu sắc cho những ai đang dần lãng quên đi quá khứ.

Với giọng điệu tâm tình, thủ thỉ, “Ánh trăng” của Nguyễn Duy như một lời tự nhắc nhở về những năm tháng gian lao của cuộc đời người lính gắn bó với thiên nhiên, đất nước. Bài thơ là lời nhắc nhở con người phải biết sống tình nghĩa, không được lãng quên quá khứ.