Quyết định xây dựng Cộng đồng ASEAN, được các nhà Lãnh đạo chính thức đưa ra tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 9 tại In-đô-nê-xi-a năm 2003, là một bước ngoặt mang ý nghĩa to lớn đối với lịch sử phát triển của ASEAN, đánh dấu sự chuyển mình về chất trong quá trình hợp tác và liên kết giữa các quốc gia khu vực, đưa ASEAN từ một Hiệp hội với mức độ liên kết còn lỏng lẻo, hướng tới một Cộng đồng gắn kết chặt chẽ và hợp tác sâu rộng hơn. Quyết định này nhận được sự nhất trí cao của tất cả các thành viên trong Hiệp hội, trong đó Việt Nam là một trong những nước đóng vai trò tích cực. ASEAN đồng thời ý thức được rằng trong bối cảnh tình hình thế giới và khu vực diễn biến nhanh chóng khi bước sang thế kỷ XXI, để không bị tụt hậu và giữ được vai trò, vị thế của mình, tận dụng tối đa cơ hội mở ra cũng như ứng phó hiệu quả hơn với các thách thức, tăng cường liên kết chính là xu thế tất yếu. Trong quá trình hình thành ý tưởng về mô hình tương lai của Cộng đồng ASEAN, Việt Nam, cùng với các nước có tư tưởng tương đồng, đã tích cực thúc đẩy trụ cột thứ 3 về hợp tác Văn hóa-Xã hội như một chân kiềng có tác dụng bổ trợ và gắn kết hữu cơ 2 trụ cột khác của Cộng đồng ASEAN là Chính trị - An ninh và Kinh tế, qua đó, đảm bảo sự phát triển cân bằng và hài hòa của ASEAN. Trên cơ sở đó, ASEAN đã đưa ra Chương trình Hành động Viên-chăn (VAP) với các chương trình và kế hoạch hợp tác cụ thể cho giai đoạn 2004-2010.

Để triển khai xây dựng Cộng đồng, ASEAN đã thông qua Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN với các Kế hoạch tổng thể về 3 trụ cột Chính trị-An ninh, Kinh tế và Văn hóa-Xã hội và Kế hoạch công tác về Thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN. Bên cạnh việc tích cực tham gia xây dựng và thúc đẩy triển khai các chương trình, kế hoạch hợp tác hướng tới xây dựng Cộng đồng ASEAN, Việt Nam luôn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các nước thành viên đối với sự thành công của tiến trình xây dựng Cộng đồng. Việt Nam là một trong những nước tích cực đi đầu thúc đẩy triển khai hiệu quả Sáng kiến Liên kết IAI về Thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN. Tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 34 (Hà Nội, 2001), Việt Nam đã chủ động đề xuất và được các nước nhất trí thông qua Tuyên bố Hà Nội về Thu hẹp khoảng cách phát triển, đề ra các phương hướng cụ thể để triển khai Sáng kiến IAI. Trên cương vị Chủ tịch Nhóm đặc trách về IAI, Việt Nam đã cùng các nước ASEAN phối hợp xây dựng Kế hoạch công tác giai đoạn II về triển khai IAI, được thông qua như một bộ phận quan trọng cùng với các Kế hoạch tổng thể xây dựng 3 trụ cột Cộng đồng ASEAN trong Lộ trình chung xây dựng Cộng đồng.

Một khía cạnh quan trọng khác trong tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN mà Việt Nam đã tham gia rất tích cực và để lại dấu ấn đậm nét là việc xây dựng, ký kết, phê chuẩn và triển khai Hiến chương ASEAN. Hiến chương là công cụ pháp lý và thể chế quan trọng để hỗ trợ ASEAN thực hiện mục tiêu xây dựng Cộng đồng. Sau 4 thập kỷ tồn tại, ASEAN vẫn chưa có một địa vị pháp lý trong luật quốc tế; trên thực tế, ASEAN mới chỉ hoạt động dựa trên các văn kiện chính trị, thiếu một nền tảng pháp lý làm cơ sở cho tăng cường liên kết sâu rộng hơn. Việc xây dựng Hiến chương, do đó, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với ASEAN trong quá trình thực hiện mục tiêu xây dựng Cộng đồng.

Từ giai đoạn đầu khi Nhóm các nhân vật nổi tiếng của ASEAN phác thảo ý tưởng về các thành tố của bản Hiến chương, đến quá trình soạn thảo nội dung Hiến chương, Việt Nam đã tham gia rất tích cực và chủ động, cùng ASEAN đề ra các định hướng phát triển của Hiệp hội; củng cố và hệ thống hóa các mục tiêu và nguyên tắc cơ bản của ASEAN trong Hiến chương; góp phần dung hòa các quan điểm khác biệt, bảo đảm nội dung Hiến chương vừa phù hợp với thực tiễn hoạt động, vừa đáp ứng được nhu cầu phát triển của ASEAN. Sau khi Hiến chương được ký thông qua, Việt Nam là một trong 5 nước đầu tiên phê chuẩn văn kiện này. Chúng ta cũng luôn là nước tích cực trong quá trình triển khai Hiến chương. Việt Nam là nước thứ 2 cử Đại sứ, Đại diện thường trực trong Ủy ban các Đại diện thường trực về ASEAN (CPR), đồng thời cũng sớm lập Phái đoàn đại diện tại ASEAN. Vai trò tích cực của Việt Nam trong quá trình triển khai xây dựng các văn kiện pháp lý bổ trợ cho Hiến chương cũng như đưa bộ máy tổ chức mới của ASEAN đi vào hoạt động cũng được Hiệp hội ghi nhận.

Một Chủ tịch ASEAN năng động và có trách nhiệm cùng đẩy mạnh hành độ

Những đóng góp của Việt Nam vào tổ chức này?