Quê hương trong xa cách là nguồn đề tài vô tận, là cả một dòng cảm xúc dạt dào, lấp lánh suốt đời thơ Tế Hanh.

Cái làng quê nghèo ở một cù lao trên sông Trà Bồng đã nuôi dưỡng tâm hồn Tế Hanh, đã trở thành nguồn cảm xúc vô tận để ông viết nên những vần thơ tha thiết, lai láng như: “Nhớ con sông quê hương”, “Quê hương”, “Trở lại con sông quê hương”. Sinh ra và lớn lên trên mảnh đất miền Trung – Quảng Ngãi, một vùng đất cằn cỗi, quanh năm chỉ có gió và cát, một vùng quê nghèo. Do hoàn cảnh bắt buộc, ông rời xa quê hương từ thuở thiếu thời. Trong thời gian xa quê ông viết rất nhiều tác phẩm, chủ yếu là về quê hương, bằng tất cả những tình yêu, nỗi nhớ của mình. Một vùng đất đầy thơ mộng và rất đẹp trong thơ Tế Hanh. Trong đó có nói con sông quê mà ông gắn bó

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Xa quê, xa cả con sông. Có thể nói đó là nỗi đau của ông.

Qua những kỉ niệm, hồi tưởng về con sông trong “nỗi nhớ con sông quê hương”, Tế Hanh đã thể hiện một tình yêu quê hương tha thiết, mãnh liệt, một hình ảnh quê hương thân thiết, ruột rà.

– Làng tôi ở vốn nghề chài lưới

Nước bao vây cách biển nửa ngày sông

– Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Thế đấy, quê hương trong thơ Tế Hanh hiện lên đẹp và mát dịu như vậy. Còn người dân quê thì mạnh mẽ, tinh tế, sống động:

Dân chài lưới làn da ngăm rám nắng

Có thân hình nồng thở vị xa xăm

Chỉ có ai là con người của sông nước, vạn chài mới có thể tạo được hình ảnh người dân chài giữa đất trời lồng lộng gió với đủ hình khối, màu sắc và hương vị. Chất muối mặn nồng ngấm vào thân hình người dân quê hương cũng như ngấm sâu vào làn da, thớ thịt vào tận tâm hồn thơ Tế Hanh. Bằng giọng thơ giãi bày, phơi trải, ông đã kể về kỉ niệm tuổi thơ tươi đẹp:

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bẩy…

Tôi đưa tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ

Cao hơn, trong xa cách, nhưng với sức mạnh của tình quê, không chỉ có hình ảnh đặc trưng của quê hương "Màu nước xanh, cá bạc cánh buồm vôi / Thoảng con thuyền rẽ sóng chạy ra khơi" hiện ra mà nhà thơ còn cảm nhận được cả mùi vị quê

Nay xa cách lòng tôi luôn tưởng nhớ

Tôi thấy nhớ cái mùi nồng mặn quá

Quê hương Tế Hanh là một làng chài nghèo, người dân sống cần cù, khó nhọc, thế nhưng khi nhớ về quê, ông lại chỉ thấy vẻ đẹp tươi sáng. Phải chăng đó là nhờ làng quê ấy có con sông êm đềm, tươi tắn, lại gần biển tự do, phóng khoáng và nhất là nhờ trái tim tuổi trẻ khoẻ khoắn? Mặt khác, cùng tình cảm đằm thắm, kỉ niệm sâu lắng, đẹp đẽ, lời kể theo lối giãi bày, thủ thỉ chân thật và khả năng miêu tả những cảm giác bên trong chân thành, mộc mạc, nên ở thơ Tế Hanh, con sông trở thành một hình tượng thẩm mĩ, gợi cảm, đầy chất trữ tình.

Đối với Tế Hanh, quê hương luôn là bông hoa đẹp nhất trong vườn hoa. Ca dao, dân ca dường như cũng đã ngấm sâu vào hồn thơ Tế Hanh. Dù ở phương trời nào lòng ông vẫn nhớ quê hương, nó luôn dạt dào, cháy bỏng trong ông khiến nhà thơ thấy được hình ảnh quê hương liên tục hiện ra. Quê hương chính là sức sống của ông, ở một khía cạnh nào đó, ta lại thấy tình yêu quê hương của Tế Hanh rất đa chiều và phức tạp. Lúc da diết, ngập tràn với “Nhớ con sông quê hương”, nhưng lúc khác lại cho người đọc thấy một hồn thơ trẻ trung phơi phới của “Quê hương”. Nhưng dù ở góc độ, khía cạnh nào thì nó đều ẩn chứa một tình yêu, nỗi khát khao đoàn tụ, bày tỏ khát vọng gặp gỡ cụ thể. Không như thơ Huy Cận, Lưu Trọng Lư đầy chất mộng ảo, không như thơ Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên hun hút sầu thương, thơ Tế Hanh trong sáng, khỏe mạnh, đắm đuối rất thực. Bởi ông có một vùng quê bằng xương, bằng thịt, mà ông luôn dõi theo bằng đôi mắt rất thực, bằng trái tim có địa chỉ rõ ràng.

Suốt nửa đời người, do thời thế, Tế Hanh phải xa quê, khi trở lại sau mùa hè đại thắng, thống nhất đất nước – 1975, con sông và làng quê đã đổi thay nhiều:

Tôi nhìn sông bên lở bên bồi

Tre thưa thớt ngập tràn lau cỏ

Trong ánh sáng ngả nghiêng theo chiều gió

Thuyền máy dọc ngang tỏ trắng lòng sông

Nhà dân chài giăng những lưới ni lông

Màu xanh đỏ ngời ngời ánh nước

Kìa bãi sú nơi sáu năm về trước

Giặc Mỹ bao vây sát hai mốt trung đội dàn quân

Cây mù u không còn ngả bóng bên cồn

Cây xanh trước đình thân chỉ còn một nửa

Tác giả thật sự ngỡ ngàng:

Tôi đi học bờ sông bỡ ngỡ

Quên cả khúc quanh rẽ lối vào nhà

Quê hương đẹp đẽ thơ mộng trong tâm trí tác giả này trần trụi những vết thương chiến tranh, vết thương do chia cắt đất nước. Tác giả vừa vui vừa đau buồn một nỗi "hồi hương".

Trở về, gặp lại, tuổi cũng đã cao, quê hương thì đổi thay như thế, nên sau này, dẫu quê nhà vẫn mến yêu, thổn thức trong trái tim nhà thơ, nhưng thơ về quê hương của Tế Hanh thì đã khác. Không còn cái sức hấp dẫn của vẻ đẹp trai tráng. Cho nên, có thể nói, người ta chỉ còn nhớ đến những bài thơ về quê hương, con sông quê của ông mấy mươi năm về trước. Dù sao thế cũng là quá đủ với một đời thơ.

Có thể nói những bài thơ về quê hương trước và hai mươi năm sau Cách mạng Tháng Tám của Tế Hanh đã cất lên một tiếng ca trong trẻo, nồng nàn, thơ mộng về con sông hiền hòa đã “tắm cả đời tôi”, về cái làng vạn chài từng ôm ấp, ru vỗ tuổi thơ ông. Mỗi chúng ta một lần nữa vui mừng khi được giao tiếp với một hồn thơ khoẻ mạnh, trong sáng song lại rất đỗi bình dị mà sâu sắc. Nó không hề làm nặng đầu ta với những bóng dáng siêu hình hay những vô thức u minh, nó chắp cánh mộng mơ, bồi đắp cho mỗi chúng ta tình yêu quê hương thắm thiết, là điểm trở về bình yên của ta trong cuộc đời nhiều bươn trải, cũng là sự thôi thúc ta vươn lên.

Quê hương là một danh từ đặc biệt thiêng liêng trong lòng mỗi người. Nhắc tới quê hương, người ta sẽ thấy trong lòng trào dâng lên những cảm xúc khó tả, những hình ảnh quen thuộc khó quên. Nếu như nhà thơ Nguyễn Trung Quân miêu tả quê hương nơi đồng bằng của mình bằng hình ảnh:

“Quê hương là chùm khế ngọt
Cho con trèo hái mỗi ngày
Quê hương là đường đi học
Con về rợp bướm vàng bay”

Thì nhà thơ Tế Hanh – người con của đất biển Quảng Ngãi lại tả về quê hương ven biển của mình rất đỗi khác biệt trong bài thơ cùng tên:

“Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới
Nước bao vây cách biển nửa ngày sông
Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng
Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá
Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã
Phăng mái chèo, mạnh mẽ vượt trường giang
Cánh buồm giương to như mảnh hồn làng
Rướn thân trắng bao la thâu góp gió…”

Bằng những hình ảnh rất quen thuộc của một làng chài ven biển, Tế Hanh đã dựng lên bức tranh về quê hương của mình thật tươi sáng, thật sinh động, mà nổi bật là hình ảnh của những người dân làng chài.

Ngay từ nhan đề của bài thơ, người đọc cũng có thể nhận ra được nội dung chính mà tác phẩm muốn biểu đạt. Đó là “quê hương”, đó là hình ảnh của nơi chôn nhau cắt rốn, nơi gắn bó với tuổi thơ thấm đượm tình thương mến của Tế Hanh. Cùng với đó, câu thơ đề từ bài thơ “chim bay dọc biển mang tin cá” là câu thơ được trích từ câu nói của người cha thân yêu của tác giả, là lời giải thích, bổ sung cho nhan đề bài thơ. Nó gợi lên hình ảnh về một vùng biển giàu có với những người ngư dân có cuộc đời gắn liền với biển cả. Những con người đó đã sinh sống, đã gắn bó với biển từ lâu đời để chỉ cần một vài tín hiệu đã có thể nắm bắt những tin tức, những dấu hiệu mà thiên nhiên, biển cả ban phát.

Mở đầu bài thơ, nhà thơ đã tự hào giới thiệu quê hương yêu dấu của mình một cách trực tiếp, ngắn gọn:

“Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới:
Nước bao vây cách biển nửa ngày sông”

Hai câu thơ ngắn nhưng đã gợi lên hình ảnh về một làng chài nhỏ, quê hương của nhà thơ, nơi được bao quanh bởi biển cả mênh mông. Những người dân ở đó sống bằng “nghề chài lưới”, họ sống dựa vào thiên nhiên, dựa vào biển, và “hơi biển” dường như đã thấm nhuần vào tâm hồn họ. Bởi khi nhắc tới bất kì điều gì, họ đều miêu tả bằng những từ ngữ mang phong vị rất riêng của biển cả. Và Tế Hạnh, người con của đất biển cũng thấm nhuần thứ ngôn ngữ đó, để khi viết về sự ước chừng về địa lý, ông đã viết “cách biển nửa ngày sông”. Đây là câu nói mang ngôn ngữ đặc trưng của người dân vùng biển, “vị” riêng của những người dân chài.

Mỗi câu thơ là một hình ảnh quen thuộc, là hình ảnh đã in đậm vào trong tâm hồn của Tế Hanh. Có lẽ vì thế, đọc câu thơ, chúng ta như còn thấy được trong đó là nỗi nhớ quê hương, nỗi xúc động nhớ thương da diết của tác giả khi nhắc đến nơi chôn nhau cắt rốn của mình. 

Hình ảnh quê hương, hình ảnh của những người dân chài chất phác cứ chầm chậm hiện lên trong tâm trí Tế Hanh, xa quê đã lâu nhưng hình ảnh về mỗi chuyến ra khơi của người dân làng chài vẫn luôn in đậm trong tim Tế Hanh. Ông viết:

“Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng
Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá
Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã
Phăng mái chèo, mạnh mẽ vượt trường giang
Chiếc buồm giương to như mảnh hồn làng
Rướn thân trắng bao la thâu góp gió”.

Với người dân miền biển, thời tiết là một trong những điều kiện quan trọng nhất để ra khơi. Và trong tâm trí của Tế Hanh, ngày ra khơi hôm ấy là một ngày tuyệt đẹp với “trời trong, gió nhẹ”, với ánh mặt trời vừa nhú lên ửng “hồng”. Những người dân chài là những thanh niên khỏe khoắn đã lèo lái con thuyền tiến ra biển lớn. Khung cảnh đó thật hào hùng, thật tráng lệ! Nhịp thơ ở đây được ngắt thành 3/2/3 tạo nên nhịp điệu rộn ràng, náo nức của những con người miền biển đang hăng say chuẩn bị cho chuyến đi của mình. Hình ảnh người dân lao động miền biển vốn chất phác với làn da rám nắng được Tế Hanh lãng mạn hoá trở thành những chàng thanh niên trẻ trung, mạnh mẽ “dân trai tráng” với một lòng quyết tâm ra khơi mãnh liệt. Họ mang hết tinh thần và sức mạnh của mình để quyết tâm chinh phục biển cả, mang về cá đầy khoang, mang lại no ấm cho gia đình của mình, cho những con người vùng biển này. 

Tiếp theo là khung cảnh ra khơi của những người dân lao động miền biển. Nếu như Huy Cận miêu tả đoàn thuyền đánh cá bằng hình ảnh cả đội thuyền to lớn:

“Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi
Câu hát căng buồm cùng gió khơi

Thì Tế Hạnh lại tập trung miêu tả chi tiết từng con thuyền. Tuy vậy, nhưng nó vẫn kì vĩ và lãng mạn vô cùng:

“Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã
Phăng mái chèo mạnh mẽ vượt trường giang”

Hình ảnh những chiếc thuyền cùng nhau tiến ra biển lớn, mạnh mẽ, to lớn như những con “tuấn mã” khoẻ mạnh. “Tuấn mã” vốn là chỉ những con ngựa đẹp, ngựa hay, có sức khoẻ tốt, chạy nhanh. Vậy mà ở đây, Tế Hanh dùng nó để so sánh với những chiếc thuyền của người dân đánh cá. Sự so sánh này đã mang cho chúng ta một cảm nhận mới lạ nhưng cũng cho ta thấy được sự mạnh mẽ vượt trội, nhanh nhẹn và sung sức của đoàn thuyền ra khơi của người dân quê hương ông. Cùng với đó, các động từ mạnh như “phăng, hăng” được sử dụng để đẩy cao cái khí thế sục sôi, mạnh mẽ, tràn trề sức sống. Mái chèo trên tay những người dân như những thanh gươm lớn chém xuống mặt dòng “trường giang”. Hình ảnh con người bỗng trở nên cao lớn, kì vĩ bởi họ đang cùng chống chọi với thiên nhiên, cùng cố gắng để chế ngự thiên nhiên hùng vĩ. Nhà thơ cũng sử dụng ở đây các từ ngữ Hán Việt như “trường giang, tuấn mã”, điều đó vừa tạo nên không khí hùng tráng như trong các câu chuyện sử thi khi các anh hùng đang tung hoành cùng với con ngựa chiến của mình vừa gợi ra hình ảnh của con người trước thiên nhiên. Con người trước thiên nhiên thì nhỏ bé, thế nhưng tầm vóc của họ, khí thế của họ thì không hề nhỏ bé, họ đang đứng lên chống chọi với thiên nhiên, chế ngự thiên nhiên.

Hai câu thơ cuối cùng trong đoạn đầu là hai câu thơ ấn tượng nhất bài thơ, cũng là hai câu thơ gợi lên nỗi nhớ quê hương tha thiết của nhà thơ.

“Cánh buồm giương to như mảnh hồn làng
Rướn thân trắng bao la thâu góp gió…”

Hình ảnh cánh buồm trắng vốn luôn là một kí ức sâu đậm trong lòng nhà thơ, nay Tế Hanh so sánh nó với “mảnh hồn làng”. Ông đã dùng một phép so sánh giữa cái vô hình với cái hữu hình, bởi cánh buồm trắng tinh khôi đang “giương to” no gió kia là đại diện cho linh hồn của những làng chài ven biển. Cánh buồm ấy “giương to” như muốn khẳng định sự sống, sức mạnh cũng như tâm hồn của mỗi con người nơi đây. Hình ảnh cánh buồm “rướn” lên, trải rộng để “thâu góp gió” là lúc cánh buồm “no gió”, phồng lên đẩy con thuyền ra khơi xa. Nó đại diện cho ý chí, cho khát vọng chinh phục biển lớn của những người con miền biển và có thế còn là hình ảnh là khát vọng khi con người và thiên nhiên được hoà hợp, con người có sức mạnh để chế ngự được thiên nhiên to lớn.Thấp thoáng trong bài thơ, người ta thấy một nỗi nhớ nhung bao trùm trong từng câu chữ. Đó là nỗi nhớ quê hương, nhớ những con người lao động miền biển chất phác, hiền lành của Tế Hanh.

Tám câu thơ được viết theo thể thơ tám chữ với những vần thơ bình dị, những hình ảnh thơ quen thuộc đã giúp chúng ta thấy hình ảnh quê hương, con người nơi làng quê tác giả. Bài thơ còn gợi lên trong lòng người đọc những tình cảm thầm kín, thiêng liêng mà cũng thiết tha nhất về quê hương của mình.