Ai đó đó đã từng nói: “Chi tiết nghệ thuật là hạt bụi vàng của tác phẩm”. Nó có thể nhỏ bé như một hạt cát nhưng đủ để độc giả hình dung về một sa mạc mênh mông. Chi tiết nghệ thuật có thể chỉ như một giọt nước nhưng gợi được biển cả vô cùng vô tận. Chi tiết chiếc bóng trong tác phẩm “Chuyện người con gái Nam Xương” của Nguyễn Dữ là một chi tiết nghệ thuật đắt giá như thế.
Đúng như văn hào vĩ đại người Nga Macxim Gorki từng nói: “Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn”. Chi tiết nghệ thuật là những yếu tố nhỏ lẻ của tác phẩm nhưng mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng. Sức chinh phục của hình tượng nghệ thuật là ở sự truyền cảm thì yếu tố quyết định sức truyền cảm, hấp dẫn người đọc là chi tiết. Nhờ chi tiết mà các sự việc trong cốt truyện được triển khai và phát triển hợp lí, tự nhiên. Thông qua chi tiết mà cảnh trí, tình huống, tính cách, tâm trạng, hình dáng và số phận nhân vật được khắc họa, bộc lộ đầy đủ, rõ nét. Trong một tác phẩm văn học, chi tiết là sự đặc tả cụ thể tạo nên sức hấp dẫn, chứa đựng tư tưởng nghệ thuật của nhà văn và tác phẩm. Chi tiết chiếc bóng được đánh giá là chi tiết đặc sắc và đắt giá nhất bởi ý nghĩa sâu sắc và giá trị nghệ thuật to lớn của nó đối với toàn bộ thiên truyện.
Chi tiết chiếc bóng xuất hiện hai lần trong tác phẩm và đểu ở phần giữa của truyện. Cả hai lần, chi tiết ấy đểu gián tiếp xuất hiện trong lời nói của nhân vật bé Đản, con trai của Vũ Nương và Trương Sinh. Lần đầu là khi Trương Sinh mới trở về' sau nhiêu năm chinh chiến, nghe chàng xưng là cha, bé Đản không khỏi ngạc nhiên: “Ô hay! Thế ra ông cũng là cha tôi ư?” bởi: “Trước đây, thường có một người đàn ông, đêm nào cũng đến, mẹ Đản đi cũng đi, mẹ Đản ngồi cũng ngồi, nhưng chẳng bao giờ bế Đản cả”. Lần thứ hai là khi Vũ Nương đã tự tận, một mình ngồi bên con trong đêm khuya vắng, Trương Sinh vỡ òa trong đau đớn khi nhận ra chiếc bóng là điều bé Đản nói đến bấy lâu nay khi đứa con ngây thơ chỉ chiếc bóng chàng trên tường: “Cha Đản lại đến kia kìa!”.
Là một điểm sáng thẩm mĩ của tác phẩm, chi tiết chiếc bóng có vị trí không thể thiếu trong sự phát triển cốt truyện, gắn liền với bước ngoặt trong cuộc đời Vũ Nương. Trước hết, chi tiết chiếc bóng là điểm thắt nút đẩy kịch tính lên cao độ trong chuỗi sự việc của tác phẩm. Nhờ đó, Nguyễn Dữ xây dựng được tình huống truyện đầy ngẫu hứng nhưng lại chặt chẽ, logic và tự nhiên. Người xưa vẫn dạy: “Đi hỏi già, về' nhà hỏi trẻ”. Lời bé Đản vì thế càng khiến Trương Sinh tin tưởng không chút nghi ngờ nhiều điểm chưa rõ ràng trong đó. Nhưng quả thực, bé Đản cũng không nói sai. Vấn đề nằm ở sự thiếu rõ ràng trong cầu nói lại đặt vào bản tính đa nghi và bảo thủ của Trương Sinh, điều đó đẩy Vũ Nương vào một tình huống nghiệt ngã không lối thoát. Nếu không có chi tiết chiếc bóng, có thể nói, thật khó để tạo nên tình huống độc đáo và thử thách đến vậy cho nhân vật bộc lộ mình.
Chiếc bóng tích oan và cũng giải oan cho nàng Vũ Thị Thiết. Lần thứ hai xuất hiện, chiếc bóng không lời đã giải thích cho Trương Sinh hiểu rõ nỗi oan khuất của vợ mình. Trăm lời thanh minh của Vũ Nương, vạn lời bênh vực của hàng xóm cũng không bằng một tích tắc Trương Sinh nhìn theo tay bé Đản thấy chiếc bóng trên vách nhà. Trương Sinh vì đa nghi, bảo thủ và ghen tuông mù quáng mà hại chết vợ nhưng rồi bản thân chàng cũng không có được hạnh phúc, nhận ra chiếc bóng là “người cha” hàng đêm của con, chàng hiểu ra bao nhiêu cơ sự. Chàng không chỉ hiểu nỗi oan tày trời của vợ mà còn hiểu tình thương con vắng bóng cha của vợ mình, không chỉ nhận ra sai lầm của bản thân mà có lẽ chàng cũng đã tự phá vỡ hạnh phúc tròn đầy mà mình có. Chiếc bóng không lời, chiếc bóng thầm lặng mà lại giúp phản ánh sự rủi ro, bất hạnh đầy ngẫu nhiên, phản ánh hạnh phúc mong manh của con người trong cuộc sống. Từ chi tiết này, mỗi nhân vật đều tự bộc lộ được mình. Chàng Trương Sinh đa nghi, bảo thủ và mù quáng, nàng Vũ Nương bất hạnh, thiệt thòi, bé Đản thơ ngây và vô tình mất mẹ vì một sự hiểu lầm tai hại bởi chính lời nói non dại của mình.
Không chỉ có ý nghĩa sống còn với cốt truyện và tình huống truyện, chi tiết chiếc bóng còn dồn nén tình cảm sâu sắc của các nhân vật. Với Vũ Nương, chiếc bóng là sự hiện hữu của tấm lòng nhớ chồng thương con, không muốn con nhỏ thiếu vắng bóng cha nên mới nói chiếc bóng là cha nó. Đó là lời nói dối xuất phát từ tình yêu thương của một người phụ nữ. Với bé Đản, mới ba tuổi còn ngây thơ và hồn nhiên, chưa hiểu hết những điều phức tạp nên đã tin về một người cha như thế, đêm nào cũng đến, hiện hữu trên vách nhà, dưới ngọn đèn dầu khuya. Với Trương Sinh, chiếc bóng vừa là bài học cay đắng vừa cho thấy sự bất công chàng trút lên vợ mình. Với tác phẩm, chi tiết cái bóng là điểm thắt nút cao trào, đem lại bước ngoặt và xung đột sâu sắc cho tác phẩm. Kịch tính càng được đẩy lên đến gay gắt và nung nấu hơn khi Trương Sinh không chịu nói ra, không kể lời con mà chỉ lấy chuyện bóng gió mắng nhiếc, đánh đuổi nàng. Đầy cũng là tình huống giúp Nguyễn Dữ đặc tả thân phận của người phụ nữ xưa:
Đau đớn thay phận đàn bà
Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung.
Mối oan của Vũ Nương được buộc bởi chính hành động của nàng mỗi ngày, bởi lời của đứa con đứt ruột đẻ ra và bởi sự tàn nhẫn của người chồng đầu gối tay ấp. Nàng rơi vào bi kịch bởi chính cái bóng của mình, hạnh phúc bao lâu nay luôn cố gắng vun đắp, “giữ gìn khuôn phép” đã tan vỡ không thể cứu vãn. Hạnh phúc với người phụ nữ thật mong manh, ngắn ngủi, luôn có những những bất trắc, rủi ro, nghịch lý vận vào cuộc đời họ, đẩy họ tới bước đường cùng.
Cũng như chi tiết chiếc lá trong truyện ngắn “Chiếc lá cuối cùng” của O. Henry. Chiếc bóng trên tường là người giả, chiếc lá trên tường là lá giả. Nhưng hai chi tiết, hai cái giả ấy đã đưa đẩy cốt truyện lên đến cao trào, đã đưa đến hai sự thật đối nghịch: cái chết và sự sống. Con người vững lòng tin ở sự sống trong việc chờ chồng nuôi con như Vũ Nương vì “cái bóng” mà phải tìm đến cái chết, còn con người đang tuyệt vọng trong cuộc chiến với bệnh tật, đang đi dần vào cõi chết như Giôn-xi lại tìm thấy sự sống qua “chiếc lá”. Hai chi tiết nghệ thuật với những quan niệm nhân sinh sâu sắc mà mỗi tác giả muốn gửi gắm, chứa đựng cảm xúc và tư tưởng thật đáng quý trọng.
Chi tiết nghệ thuật “cái bóng” cùng tác phẩm “Chuyện người con gái Nam Xương” là lời tố cáo xã hội phong kiến vùi dập một người phụ nữ xinh đẹp và đức hạnh. Đồng thời, đó cũng là lời nhắc nhở mỗi chúng ta trong cuộc sống không nên vội vàng phán xét người khác khi những mối nghi ngờ diễn ra cần thẳng thắn giải quyết. Cuộc sống luôn chứa đựng những rủi ro khó lường nên mỗi khoảnh khắc và những gì mình đang có đểu đáng được người mẹ, người chị trong gia đình bởi họ là những người vun vén hạnh phúc bằng tất cả sự hy sinh thầm lặng, sự tảo tần và tình yêu thương.
Mỗi tác phẩm văn học xuất sắc giống như một “tảng băng trôi” (Ernest Hemingway) ôm chứa trong lòng nó biết bao giá trị tiềm ẩn. Những chi tiết đắt giá có ý nghĩa như tấm gương soi giúp người đọc nhìn thấu vẻ đẹp và giá trị tiềm ẩn đó. Và cái bóng cũng chính là một chi tiết đáng quý như vậy trong “Chuyện người con gái Nam Xương”.