Là sản phẩm tinh thần cao quý, văn chương tác động mãnh liệt đến người đọc làm phong phú thêm, sâu sắc thêm thế giới tình cảm của họ. Nhà phê bình văn học Hoài Thanh đã am hiểu điều đó thật sâu sắc khi ông nhận xét rằng một trong những “mãnh lực” của văn chương là “luyện những tình cảm ta sẵn có”.
Vậy “văn chương” là gì? Có đúng là văn chương “luyện những tình cảm ta sẵn sẵn có”?
“Văn chương” là những tác phẩm văn học do nhà văn, nhà thơ sáng tạo ở mọi thời đại nhằm phục vụ con người, để người đọc thưảng thức và suy ngẫm.
Từ xưa đến này, văn chương viết ra là vì con người, giúp nâng cao giá trị con người. Nói văn chương “luyện những tình cảm ta sẵn có” là nói tác dụng bồi đắp và nâng cao tình cảm của người đọc. Nhờ đọc văn, những trạng thái cảm xúc như vui, buồn, mừng, giận,… mà ta đã từng nếm trải bỗng trở nên rộng mở và sâu sắc.
Văn chương thường viết về con người và cuộc sống của con người. Khi phản ánh niềm vui, nỗi buồn của con người, văn chương không chỉ giúp người đọc nâng cao sự hiểu biết về hiện thực mà còn làm giàu năng lực tình cảm của người đọc.
Những câu ca dao về quê hương đất nước thức dậy trong ta tình yêu sâu nặng với làng quê:
Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bèn đình hôm nao
Khơi dậy niềm tự hào về vẻ đẹp tươi trù phú của đất nước:
Đường vô xứ Huế quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
từ đó mở rộng tình yêu trong ta đối với quê hương đất nước.
Khi cảm nhận nỗi buồn xa xứ của nhà thơ Lí Bạch trong bài Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh qua hình ảnh “Cúi đầu nhớ cố hương”; khi đọc nỗi buồn tủi của Hạ Tri Chương, một người đi xa trở về bị xem là khách lạ ở chính nơi chôn ra cắt rốn của mình trong bài Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê, cũng có nghĩa là ta đã biết chia sẻ để hiểu rằng tình quê hương là một thứ tình cảm thường trực và sâu nặng nhường nào trong mỗi con người.
Tình bạn của con người thường gọi lên cảm xúc vui tươi hồn nhiên. Tình bạn của Nguyễn Khuyến trong Bạn đến chơi nhà còn hơn thế, đó là thứ tính cảm cao cả, trong lành vượt lên mọi eo hẹp về vật chất, một tình bạn khiến ta thêm tin tưởng vào tình cảm chân thành, thuỷ chung.
Ánh trăng và tâm trạng phơi phới của con người kháng chiến trong Rằm tháng giềng truyền tới ta tâm trạng vui tươi trước vẻ đẹp đêm trăng trên dòng sông bát ngát, đồng thời khơi dậy niềm cảm phục đối với Bác Hồ.
Là người bình thường, ai cũng có khả năng đồng cảm với nỗi khổ của con người và căm ghét cái xấu, cái ác. Truyện Cô bé bán diêm của An-đéc-xen kể về một em bé mồ côi phải tự kiếm sống, đã chịu nỗi sợ hãi cùng đói rét đến chết cóng ngoài đường trong đêm giao thừa; Cuộc chia tay của những con búp bê là câu chuyện về một gia đình li tán do tan vỡ hạnh phúc, hai con búp bê bị chia ra theo hai đứa trẻ về hai phía bố và mẹ khiến bọn trẻ đau lòng. Những nỗi khổ ấy gieo thêm vào lòng ta niềm xót xa, thương cảm.
Đọc Ông lão đánh cá và con cá vàng, ai chẳng khinh ghét mụ vợ vì ở mụ ta lòng tham gắn liền với bất nghĩa. Trong truyện Tấm Cám, cô Tấm thật thà, hiền thảo gặp được hoàng tử sau bao lần chết đi sống lại vì những thủ đoạn ác độc của mẹ con Cám. Trong truyện Thạch Sanh, năm lần bẩy lượt mẹ con Lý Thông đã lừa Thạch Sanh để cướp công, cuối cùng bị sét đánh chết. Điều này làm ta thêm tin theo quan điểm của nhân dân, đó là: ở hiền gặp lành, ác giả ác báo.
Diễn tả lòng yêu nước, văn chương bồi đắp, nâng cao lòng yêu nước ở mỗi người đọc, khiến tình cảm đất nước càng thêm sâu sắc (Lòng yêu nước của nhân dân ta – Hồ Chí Minh). Những áng cổ văn như Chiếu dời đô, Hịch tướng sĩ, Đại cáo bình Ngô,… làm cho người đọc thêm hiểu ý nghĩa của việc dời đô về Thăng Long của một vị vua sáng suốt; thêm hiểu lòng yêu nước căm thù giặc sâu sắc của một dũng tướng thời Trần; thêm hiểu chiến thắng chống quân Minh oanh liệt của quân dân tướng sĩ thời Lê; đồng thời những tác phẩm ấy mang lại cho ta niềm kính trọng, biết ơn đối với những con người vĩ đại, những nhân tài đất nước như Lý Công uẩn, Trần Quốc Tuấn, Lê Lợi và Nguyễn Trãi.
Với những người ham mê đọc văn thì thích thú văn chương dần dược rèn luyện thành hứng thú thẩm mĩ, tức là nhu cầu và sự thích thú hưởng thụ, sáng tạo cái đẹp. Đẹp trong tác văn chương là vẻ đẹp của ngôn từ. Ngôn từ được tổ chức trong các thể thơ cách luật như lục bát (ca dao), song thất lục bát (Sau phút chia li), thất ngôn tứ tuyệt (Xa ngắm thác Lư), thất ngôn bát cú (Qua đèo Ngang) là thứ lời nói gợi cảm, giàu hình ảnh và nhạc điệu. Đó là một sáng tạo lời nói đặc biệt, khi đọc lên như có nhạc trầm bổng ầm vang, và điều đó luôn đem lại cho người đọc cảm giác thích thú. Chúng ta yêu thơ và tập làm thơ là vì vậy.
Là sản phẩm của sự sáng tạo đầy tài năng, văn chương đem lại cho những người yêu văn niềm quý trọng, biết ơn đối với nhà văn, nhà thơ. Đó là thứ tình cảm tự nhiên, chân thành, không vụ lợi. Ta cảm kích trước lòng yêu ghét phân minh của nhân dân ta thể hiện trong ca dao, cổ tích. Ta ngưỡng mộ tài năng siêu việt và tâm hồn sâu sắc những nhà thơ nổi tiếng như Lí Bạch, Đỗ Phủ, Hạ Tri Chương, Nguyễn Khuyến, Bà Huyện Thanh Quan, Hồ Xuân Hương. Đọc những đoạn trích Truyện Kiều của Nguyễn Du, ta càng quý trọng, cảm phục nhà văn vì lòng nhân dạo cao cả của ông luôn dành cho kiếp người yếu đuối, bất hạnh.
Như thế, trong thế giới tinh thần của người đọc, văn chương đã in dấu những điều hết sức sâu sắc về tình thương và lòng quý trọng; về niềm phản kháng và cảm xúc giễu cợt; về niềm hứng khởi và thích thú; về lòng ngưỡng mộ và biết ơn. Đúng như nhận xét của Hoài Thanh: văn chương đã “luyện cho người ta những tình cảm có sẵn”. Tôi và bạn vẫn say mê học văn và đọc văn là vì điều kì diệu đó của văn chương.