Trong những ngày Tết đến xuân về náo nức trên mọi nẻo đường, người yêu thơ lại khẽ lắng mình trong một nhịp thơ giản dị đầy nhân văn của nhà thơ Vũ Đình Liên: bài thơ "Ông đồ".
Bài thơ ra đời khi ông đồ đã trở thành cái di tích của một thời tàn. Nho học đã bị thất sủng, người ta đua nhau chạy theo thời đại với chữ Pháp chữ Tây.
Hai đoạn đầu bài thơ, tác giả giới thiệu những ngày huy hoàng của ông đồ:
Bao nhiêu người thuê viết
Tấm tắc ngợi khen tài
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay.
Những lời khen thật hào phóng, nhưng nghĩ kĩ đó chỉ là lời khen của những người ngoài giới bút nghiên. Đi viết câu đối thuê, bản thân việc ấy đã là nỗi lận đận, là bước thất thế của người theo nghiệp khoa bảng. Đỗ các thành quan nghè, quan thám, đỗ thấp thì cũng ông cử, ông tú, chứ ông đó là chưa đỗ đạt gì, công chưa thành, danh chưa toại, đành về quê dạy học, bốc thuốc, hay xem lí số ở nơi đô hội như có lần Tản Đà đã làm. Ngày tết, mài mực bán chữ ngoài vỉa hè chắc cũng là việc bất đắc dĩ của nho gia. Chữ thì cho chứ ai lại bán. Bán chữ là cái cực của kẻ sĩ ở mọi thời. Bà con yêu quý và cũng thán phục cái thú chữ mà bà con không biết, hay chỉ võ vẽ, nên mới khen lao đến vậy. Lời khen này không mang lại vinh quang cho ông đồ, có thể ông còn tủi nữa, nhưng nó an ủi ông nhiều, nó là cái tình của người đời vào hồi vận mạt của ông. Tác giả giới thiệu: cùng với hoa đào, mỗi năm mới có một lần chứ nhiều nhặn gì đâu, giấy đỏ mực tàu, chữ nghĩa thánh hiền bày trên hè phố. Đừng nghĩ đến chuyện khoa bảng, hãy nghĩ trên cương vị người bán, thì đây là hai đoạn thơ vui vì nó nói được sự đắt hàng, ông đồ còn sống được, có thể tồn tại trong cái xã hội đang biến động này. Nhưng cuộc đời đã không như thế mãi, cái ý thích của người ta cũng thay đổi theo thời cuộc. Lớp người mới lớn không có liên hệ gì để mà quyến luyến cái thứ chữ tượng hình kia. Cái tài viết chân, thảo, triện, lệ của ông đồ chữ tốt kia, họ không cần biết đến:
Nhưng mỗi năm mỗi vắng
Người thuê viết nay đâu?
Giấy đỏ buồn không thắm
Mực đọng trong nghiên sầu...
Ông đồ vẫn ngồi đấy
Qua đường không ai hay
Lá vàng rơi trên giấy
Ngoài giời mưa bụi bay
Ông đồ rơi vào tình cảnh một nghệ sĩ hết công chúng, một cô gái hết nhan sắc. Còn duyên kể đón người đưa, Hết duyên đi sớm về trưa một mình. Ông đồ vẫn ngồi đấy mà không ai hay. Cái hiện thực ngoài đời là thế và chỉ có thế, nó là sự ế hàng. Nhưng ở thơ, cùng với cái hiện thực ấy còn là nỗi lòng tác giả nên giấy đỏ như nhạt đi và nghiên mực hóa sầu tủi, Hay nhất là cộng hưởng vào nỗi sầu thảm này là cảnh mưa phùn gió bấc. Hiện thực trong thơ là hiện thực của nỗi lòng, nỗi lòng đang vui như những năm ông đồ "đắt khách" nào có thấy gió mưa. Gió thổi lá bay, lá vàng cuối mùa rơi trên mặt giấy, nó rơi và nằm tại đấy vì mặt giấy chưa được dùng ỉến, chẳng có nhu cầu gì phải nhặt cái lá ấy đi. Cái lá bất động trên cái chỗ không phải của nó cho thấy cả một dáng bó gối bất động của ông đồ rồi nhìn mưa bụi bay. Văn tả thật ít lời mà cảnh hiện ra như vẽ, không chỉ bóng dáng ông đồ mà cả cái tiêu điều của xã hội qua mắt của ông đồ. Tác giả đã có những chi tiết thật đắt: nơi ông đồ là bút mực, nơi trời đất là gió mưa, nơi xã hội là sự thờ ơ không ai hay. Thể thơ năm chữ vốn có sức biểu hiện những chuyện dâu bể, hoài niệm, đã tỏ ra rất đắc địa, nhịp điệu khơi gợi một nỗi buồn nhẹ mà thấm. Màn mưa bụi khép lại đoạn thơ thật ảm đạm, lạnh, buồn, vắng. Như vậy cũng chỉ với tám câu, bốn mươi chữ, đủ nói hết những bước chót của một thời tàn. Sự đối chiếu chi tiết ở đoạn này tới đoạn trên: mực với mực, giấy với giấy, người với người, càng cho ta cái ấn tượng thảng thốt, xót xa của sự biến thiên.
Có một khoảng thời gian trôi qua, khoảng trống của đoạn thơ trước khi vào bốn câu kết:
Năm nay đào lại nở
Không thấy ông đồ xưa
Những người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ?
Hãy trở lại câu thơ đầu bài Mỗi năm hoa đào nở để thấy quy luật cũ không còn đúng nữa. Ông đồ đã kiên nhẫn vẫn ngồi đấy, nhưng năm nay ông không còn kiên nhẫn được nữa: Không thấy ông đồ xưa. Ông đã cố bám lấy xã hội hiện đại, lũ người hiện đại chúng ta đã nhìn thấy sự cố sức của ông, đã thấy ông chới với, nhưng chúng ta đã không làm gì, để đến bây giờ quay nhìn lại, mới biết ông đã bị buông rơi tự bao giờ. Bóng dáng ông đâu phải bóng dáng của một người, của một nghề, mà là dáng của cả một thời đại, bóng dáng kí ức của chính tâm hồn chúng ta. Đến bây giờ chúng ta mới thấy luyến tiếc, nhưng quá muộn rồi. Chúng ta hỏi nhau hay tự hỏi mình? Hỏi hay khấn khứa tưởng niệm, hay ân hận sám hối. Hai câu thơ hàm súc nhất của bài, chúng ta đọc ở đấy số phận của ông đồ và nhất là đọc được thái độ, tình cảm của cả một lớp người đối với những gì thuộc về dân tộc, về ngữ pháp câu thơ này rất lạ, nhưng không ai thấy cộm: Những người muôn năm cũ. Muôn năm, thật ra chỉ là vài ba năm, nhưng nói muôn năm mới đúng, thời ông đồ đã xa lắc rồi, đã lẫn vào với những bút, những nghiên rất xa trong lịch sử. Chữ muôn năm cũ của câu trên dội xuống chữ bây giờ của câu dưới càng gợi bâng khuâng luyến nhớ. Câu thơ không phải là nỗi đau nức nở, nó chỉ như một tiếng thở dài cảm thương, nuối tiếc khôn nguôi.

Vũ Đình Liên là một trong những nhà thơ mở đầu cho phòng trào thơ mới. Tác phẩm của vũ đình liên không nhiều nhưng đều là những tác phẩm có giá trị nghệ thuật, giá trị nhân văn sâu sắc. trong những tác phẩm còn để lại cho đến ngày nay của ông, Ông đồ là tác phẩm nổi bật nhất. Bài thơ ông đồ là niềm hoài cổ của tác giả với một nét đẹp truyền thống xưa đang dần bị mai một.
Bài thơ ra đời khi nho học bị thất sủng, những tinh hoa nho giáo xưa nay chỉ còn là tàn tích, ông đồ và chữ nho cũng trở thành một tàn tích khi người ta vứt bút lông đi dắt bút chì
Hai khổ thơ đầu, vũ đình liên gợi nhắc lại thời huy hoàng của ông đồ:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bên phố đông người qua
Bao nhiêu người thuê viết
Tấm tắc ngợi khen tài
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay
Khổ thơ đầu gợi nên thời gian, địa điểm nơi ông đồ làm việc. Thời gian là vào mùa xuân, mùa đẹp nhất trong năm với hình ảnh hoán dụ là hoa đào nở đã cho ta biết ông đồ làm việc khi trời đất bắt đầu vào độ đẹp nhất của năm Không khí mùa xuân, hình ảnh hoa đào nở đã tươi thắm nay lại thêm “mực tàu giấy đỏ” làm mọi nét vẽ trong bức tranh tả cảnh ông đồ thời kỳ huy hoàng này đậm dần lên, rõ nét, tươi vui, tràn đầy sức sống. đặc biệt là từ lặp lại về thời gian “lại” đã cho thấy sự gắn bó lâu dài giữa ông đồ với mùa xuân, công việc viết chữ của ông đồ không chỉ diễn ra trong một năm mà đã từ mùa xuân năm này qua mùa xuân năm khác. Địa điểm nơi ông đồ viết chữ là “bên phố đông người qua” dòng người đông đúc nơi phố phường mỗi dịp xuân về, quan trọng hơn cả là dòng người đông đúc ấy đều quan tâm đến ông đồ “bao nhiêu người thuê viết” và biết thưởng thức tài năng của ông đồ “tấm tắc ngợi khen tài”. Tác giả tả nét chữ của ông đồ “hoa tay thảo những nét/ như phượng múa rồng bay” Nghệ thuật so sánh của 2 câu thơ này làm toát lên khí chất trong từng nét chữ của ông đồ, đó là nét chữ đẹp, phóng khoáng, cao quý, qua việc ngợi khen nét chữ, tác giả gửi gắm sự kính trọng, ngưỡng mộ, nâng niu nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. trong 2 khổ thơ đầu, hình ảnh ông đồ xưa trong thời kì huy hoàng của mình được tác giả kính trọng ngưỡng mộ, qua hình ảnh ông đồ, vũ đình liên cũng thể hiện tình cảm chân quý đến những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc
Hai khổ thơ tiếp theo tác giả vẽ lên bức tranh ông đồ thời nay, một kẻ sĩ lạc lõng giữa dòng đời đã không còn phù hợp, dòng đời mà ở đó chữ nho đã trở thành một tàn tích
Nhưng mỗi năm mỗi vắng
Người thuê viết nay đâu
Giấy đỏ buồn không thắm
Mực đọng trong nghiên sầu
Ông đồ vẫn ngồi đó
Qua đường không ai hay
Lá vàng rơi trên giấy
Ngoài trời mưa bụi bay
“năm nay đào lại nở” khung cảnh mùa xuân vẫn diễn ra nhưng con người đã thay đổi, “Người thuê viết nay đâu” đây là một câu hỏi tu từ chứa đựng băn khoăn cũng như nỗi buồn của tác giả trước sự thay đổi của con người, mùa xuân vẫn đẹp như thế, nhưng con người nay đã không còn quan tâm đến nét đẹp văn hóa xưa. Đây là câu thơ vẽ lên cảnh lụi tàn vủa văn hóa chữ nho xưa. “giấy đỏ buồn không thắm/ mực đọng trong nghiên sầu” trước sự hờ hững của con người, đồ vật cũng ám muội muộn phiền, hình ảnh nhân hóa khiến cho giấy đỏ, mực nghiên cũng có cảm xúc như con người, bị lãng quên, giấy đỏ cũng nhạt màu đi, mực đọng lại nơi nghiên hay đọng lại trong nỗi buồn, “nghiên sầu” nghe thật bi ai.
Hình ảnh ông đồ thời nay cũng đã thay đổi, “ông đồ vẫn ngồi đó/ qua đường không ai hay” nếu như trước đây là “bao nhiêu người thuê viết/ tấm tắc ngợi khen tài” thì nay hình ảnh ông đồ âm thầm lặng lẽ, mờ phai dần trong sự lãng quên của mọi người. Vốn dĩ nghề ông đồ là nghề của những nho gia xưa không đạt được ước mơ khoa bảng phải về bốc thuốc, dạy học, hay trải chiếu bán chữ, là việc bất đắc dĩ của một nho gia, chữ nghĩa chỉ để cho chứ ai lại bán, như huấn cao trong chữ người tử tù cả đời chỉ cho chữ 3 lần, vậy mà ở đây ông đồ phải bán chữ để kiếm sống đã đủ thấy bất hạnh của kiếp người nho sĩ. Trước đây, được mọi người đón nhận, ít ra còn kiếm sống được bằng nghề này, đến nay, nho học thất sủng, người ta không còn quan tâm đến ông đồ, đến chữ ông viết, tức là khồng kiếm sống được bằng chính khả năng của mình nữa, ở đây không chỉ là bất hạnh của tài năng mà còn là bất hạnh cơm áo gạo tiền. khung cảnh quanh ông đồ cũng chứa đựng nỗi buồn “lá vàng rơi trên giấy/ngoài trời mưa bụi bay” nghệ thuật tả cảnh ngụ tình, cảnh vật mùa xuân cũng trở nên tàn tạ, buồn theo nỗi buồn của con người, quả là “người buồn cảnh có vui đâu bao giờ” (nguyễn du)
Khổ thơ cuối tác giả dùng để bày tỏ nỗi lòng thương xót đối với ông đồ cũng như đối với một nét đẹp văn hóa bị mai một của dân tộc
Năm nay hoa đào nở
Không thấy ông đồ xưa
Những người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ
Mở đầu bài thơ tác giả viết “mỗi năm hoa đào nở/ lại thấy ông đồ già” kết thúc bài thơ tác giả viết “năm nay hoa đào nở/ không thấy ông đồ xưa” kết cấu đầu cuối tương ứng của bài thơ giúp cho bài thơ chặt chẽ, có tính liên kết thành một thể thống nhất song cũng khắc sâu nỗi buồn của tác giả trước sự biến mất ngày càng rõ ràng của nét đẹp truyền thống dân tộc. cảnh thiên nhiên vẫn tươi đẹp, hoa đào vẫn nở nhưng ông đồ không còn “bày mực tàu giấy đỏ” ông đồ đã biến mất hoàn toàn trong bức tranh mùa xuân không thay đổi ấy, thời gian cảnh vật đã quên lãng đi người xưa, hay chính là nét đẹp truyền thống đã biến mất? câu hỏi tu từ “những người muôn năm cũ/ hồn ở đâu bây giờ?” là sự tiếc thương của tác giả với ông đồ với giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc
Với thể thơ ngũ ngôn gieo vân chân, lời thơ bình dị nhưng sâu lắng, cô đọng, lời thơ giống như một lời kể chuyện thuật lại nét đẹp truyền thống xưa của dân tộc, kết cấu đầu cuối tương ứng chặt chẽ, bài thơ chứa đựng đủ những yếu tố nghệ thuật đặc sắc nhất. Qua những nét nghệ thuật tiêu biểu đó, tác giả thể hiện nỗi niềm xót thương đối với ông đồ cũng như niềm tiếc nuối cho sự mất đi của một nền văn hóa dân tộc.

Bây giờ thời thể biến thiên
Nhà vua không lấy Trạng Nguyên nữa rồi
Mực tàu, giấy bản là thôi
Nước non đã hết những người áo xanh
(Nguyễn Bính)
Viết về thời thế biến thiên khiến những nhà nho cũ trở thành người sinh bất phùng thời, Vũ Đình Liên đã có một thi phẩm được coi là kiệt tác sinh ra từ hai nguồn thi cảm lòng thương người và tình hoài cổ. Đó là bài thơ Ông đồ mà linh hồn của bài thơ chính là hình ảnh ông đồ một di tích tiều tụy, đáng thương của một thời tàn.
Trong xã hội xưa, ông đồ là người có đi học chữ Nho song không đỗ đạt, sống thanh bần giữa những người dân thường bằng nghề dạy học. Chữ nghĩa thánh hiền và nghề dạy học trong xã hội tôn sư trọng đạo được mọi người kính nể. Theo phong tục, ngày tết đến mọi nhà lại sắm câu đối hoặc một đôi chữ nho để trang hoàng nhà cửa, khi đó ông đồ lại có dịp trổ tài. Chính vì thế mỗi năm tết đến, xuân về, hình ảnh ông đồ cùng với nét chữ của ông trở thành một nét văn hóa không thể thiếu trong bức tranh xuân của mọi gia đình Việt nam.
Bài thơ ngũ ngôn gồm có năm khổ thơ khắc họa trọn vẹn một chính thể nghệ thuật: hình ảnh ông đồ cùng thời gian. Lời thơ không cầu kỳ đẽo gọt, từng dòng, từng chữ thong thả, thầm lặng như hoa quỳnh nở, uốn cong xòe ra tỏa hương buồn.
Mở đầu bài thơ là nhịp đời chảy trôi, miên viễn, tự nhiên, cứ thế mà trở thành điệu sống mỗi năm, lại thấy:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ồng đổ già
Bày mực tàu, giấy đỏ
Bên phố đông người qua.
Nhà thơ không nói tết đến, xuân về mà nói hoa đào nở bởi đó là tín hiệu của mùa xuân. Câu thơ chỉ kể chứ không tả nhưng người đọc vẫn hình dung sắc hoa đào tươi thắm, mênh mang tạo nên, phông nền của bức tranh xuân. Đất trời thiên nhiên như tái sinh từ một sắc hoa đào chúm chím, nở môi hồng.
Tết đến, xuân về, đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa trong mỗi gia đình Việt Nam xưa:
Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ
Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh.
Hình ảnh ông đồ già xuất hiện cùng với mực tàu, giấy đỏ, nơi phố đông người qua dường như không có gì lạ.
Đến khổ thơ thứ hai, âm điệu câu thơ dường như sôi nổi hơn, giống như tiếng reo vui của nhà thơ, xốn xang, tự hào cho một mỹ tục được bảo tồn, tinh hoa được ngưỡng mộ, tài năng thư pháp được tôn vinh:
Bao nhiêu người thuê viết
Tấm tắc ngợi khen tài
“Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay "
Ông đồ, hình tượng trung tâm của bức tranh xuân, linh hồn của không gian mùa xuân. Màu sắc ánh sáng của hoa đào, lòng ngưỡng mộ của bao nhiêu người đều hướng về ông. Quanh ông là bao nhiêu người thuê viết, tấm tắc ngợi khen tài. Câu thơ như tiếng reo trầm trồ, thích thú thán phục của bao nhiêu tức là rất nhiều người trước tài viết chữ của ông. Hai câu thơ:
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay.
Có thể coi là hai câu thơ đẹp nhất, giàu giá trị tạo hình nhất để nói đến tài hoa của ông đồ. Chữ hoa đào ở khổ thơ thứ nhất đến đây đã nhường chỗ cho hoa tay đặc tả tài năng nghệ sĩ của ông đồ. Từ bàn tay của ông, nét chữ vuông vắn, tươi tắn như hoa mùa xuân thể hiện hoài bão của con người như nhảy nhót, múa lượn. Hai động từ múa và bay gắn liền với những gì được coi là linh thiêng trong tiềm thức của người xưa: phượng, rồng đã cho ta thấy rõ nét chữ phóng khoáng từ tay người như có phép tiên đang thêu dệt gấm hoa làm nên một nét đẹp văn hoá trong truyền thông của dân tộc.
Ông đồ, không chỉ là người viết chữ, mà là người nghệ sĩ đang sáng tạo ra cái đẹp trước lòng ngưỡng mộ của mọi người. Bức tranh xuân năm ấy sao rực rỡ, tươi thắm. Ông chính là nét đẹp lung linh hội tụ ánh sáng, màu sắc, âm thanh rộn rã của mùa xuân. Ngòi bút của Vũ Đình Liên dường như cũng reo cười cùng với nhà nghệ sỹ: ông đồ. Đó là thời kỳ đắc ý nhất của ông. Dường như giữa nhà thơ và ông đồ có một mối tương giao tri kỷ. Phải chăng họ là những người cùng hội, cùng thuyền, là con của những nhà nho cũ.
Nhưng mỗi năm mỗi vắng
Người thuê viết nay đâu?
Giấy đỏ buồn không thắm;
Mực đọng trong nghiến sầu.
Từ nhưng đặt đầu câu thơ đầy tâm trạng. Chữ nhưng hàm chứa cái ngơ ngác, thẫn thờ đến sửng sốt vì một sự thật đau lòng, một tình thế đã bị đảo ngược : từ phố đông người qua giờ đã là mỗi năm mỗi vắng, đông giờ đã vắng. Những người quen thuộc ngày nào, mến mộ ông, giờ đã trở thành người xa lạ. Cụm từ mỗi năm mỗi vắng diễn tả một sự thật nhói buốt diễn ra từ từ, dần dần, đầu tiên là bao nhiêu người thuê viết, sau mỗi năm mỗi vắng để câu thơ thứ hai buông xuống là một câu hỏi tu từ như lời gọi da diết :
Người thuê viết nay đâu?.
Câu thơ giống như câu hỏi không lời đáp chìm vào trống vắng, lặng yên đến nao lòng. Câu thơ viết về thảm cảnh của ông đồ mà như chính niềm ngóng vọng day dứt của nhà thơ.
Hai câu kết của khổ thơ thứ ba rơi xuống như tiếng nấc thầm:
Giấy đỏ buồn không thắm
Mực đọng trong nghiến sầu.
Như ở trên đã nói, giấy đỏ y nghiến mực là hành trang gắn liền với kẻ sĩ ngày xưa, để từ đó họ gửi gắm cái hoài bão của một đời người qua nét chữ tượng hình đó. Ông đồ cũng vậy, nhưng xót xa thay vì không có người thuê viết, nỗi buồn vắng khách của ông đồ đã chiếu lên nghiên mực, phủ mờ giấy đỏ khiến giấy đỏ buồn không thắm, còn mực không được chiếc bút lông chấm vào nên đọng lại như giọt lệ khóc.
Buồn sầu vốn là tâm trạng của con người nhưng ở đây với thủ pháp nhân hóa, nhà thơ khiến cho giấy đỏ và nghiên mực cũng trĩu nặng nỗi buồn sầu của con người. Nỗi buồn sầu của con người đã thấm cả vào những vật vô tri. Hai thanh nặng mực, đọng kết hợp với thanh bằng sầu cuối câu thơ kéo âm diệu câu thơ chùng xuống, với nỗi sầu mênh mang, lan tỏa.
Hai câu thơ cực tả nỗi buồn trĩu nặng của ông đồ, tủi hổ, bẽ bàng cho thân phận, cho chữ nghĩa thánh hiền đang bị lụi tàn dần đi trong xã hội. Nhưng cũng như đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt, ông đồ vẫn ngồi đấy y tức là ông vẫn kiên gan, vẫn cố bám lấy sự sống, vẫn muốn có mặt với đời, đau xót thay, thực tế lại là:
… Qua đường không ai hay
Lá vàng rơi trẽn giấy
Ngoài giời mưa bụi bay.
Người qua đường vẫn tấp nập nhưng chẳng ai đoái hoài gì đến ông, người đời đã lãng quên ông. Trước kia người ta xúm xít chen nhau để ngắm nghía nét chữ như phượng múa rồng bay và tấm tắc ngợi khen tài của ông, thì nay người ta dửng dưng lạnh nhạt, vô tình đi qua để rồi họ hồ hởi, vồ vập với thứ văn minh lạnh lùng kiểu đô thị hóa.
Trước đây ông là trung tâm của sự chú ý, là niềm khát khao, ngưỡng vọng của mọi người nhưng giờ đây điều đó chỉ còn là hoài niệm. Ông đã trở thành người sinh bất phùng thời.
Hình ảnh ông đã trở nên trơ trọi, lạc lõng, tội nghiệp biết bao! Ông vẫn lặng lẽ ngồi đấy mà trong ông đang là một tấn bi kịch, một sự sụp đổ. Trời đất cũng thảm đạm như lòng ông:
Lá vàng rơi trên giấy
Ngoài giời mưa bụi bay.
Bức tranh xuân giờ đây sao u ám, thảm đạm, rũ buồn. Lá vàng rơi là tín hiệu của mùa thu mà ở đây lại đâm ngang như một vết cắt nhói lòng giữa trời xuân. Mùa xuân, nơi khởi đầu của sức sống, mà lại xuất hiện lá vàng rơi. Lá vàng rơi gợi sự tàn phai, rơi rụng, có gì đang để vỡ trong lòng ông. Phải chăng lá vàng rơi ấy báo hiệu cái chết của một thời, cái chết của một lớp người, cái chết của một mĩ tục đã lùi xa.
Nhưng lá vàng rơi trên giấy, hiện thực thật đau lòng. Những tờ giấy đỏ của ông đồ cứ phơi ra đấy hứng lá vàng rơi, ông đồ cũng vẫn cứ ngồi đấy, chìm trong quên lãng. Ngoài trời mưa bụi bay ý câu thơ tả cảnh bình dị nhưng lại chứa chất nỗi niềm. Nơi ông đồ vẫn ngồi đấy và cả ngoài trời đâu đâu cũng thấm màu thê lương, não nuột. Hạt mưa xuân chỉ là mưa bụi lặng lẽ, không đủ làm ướt áo ai, cứ âm thầm, mênh mang. Chỉ là mưa bụi bay mà sao ảm đạm, lạnh lẽo. Mưa bay ngoài trời hay chính là mưa bay trong lòng người.
Lá vàng rơi và mưa bụi bay có thể coi là hai nét vẽ tạo hình cực tả nỗi buồn trong lòng người không chỉ thấm vào giấy đỏ, nghiên mực mà còn lan toả khắp không gian, để bức tranh xuân hiện lên với đường nét mờ nhòa, hiu hắt. Thật đúng là:
Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu
Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ.
(Truyện Kiều – Nguyễn Du)
Hai câu thơ của Vũ Đình Liên được coi là hai câu thơ tả cảnh ngụ tình tuyệt bút, đó là kết quả của sự cộng hưởng cảm xúc, của nỗi thương người và tình hoài cổ.
Bài thơ kết thúc, vẫn với giọng kể lặng thầm:
Năm nay đào lại nở,
Không thấy ông đồ xưa.
Những người muôn năm cũ
Hồn ờ đâu bây giờ?
Có thể nổi đến khổ thơ cuối, niềm hoài cảm đã dâng đầy. Mỗi lời thơ bật ra như tiếng khóc thầm, day dứt. Mở đầu bài thơ là Mỗi năm hoa đào nở, kết thúc bài thơ là năm nay đào lại nở. Đây là kết cấu đầu cuối tương ứng, khá chặt chẽ, làm nổi lên niềm hoài cảm day dứt của nhà thơ; kết cấu ấy cũng như câu thơ năm nay đào lại nở gợi ta liên tưởng tới ý thơ của Thôi Hộ đời Đường:
Khứ niên kim nhật thử môn trung
Nhân diện đào hoa tương ánh hồng
Nhân diện bất tri hà xứ khứ
Đào hoa y cựu tiếu đông phong
(Ngày này năm trước tại cửa này
Mặt người và sắc thắm hoa đào ánh vào nhau
Năm nay hoa đào vẫn cười với gió đông như cũ
Nhưng người chẳng thấy đâu)
Phải chăng ý thơ của Thôi Hộ đã xuôi theo thời gian, trôi về thơ của Nguyễn Du (Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông) và neo đậu trong nỗi thương người và tình hoài cổ của Vũ Đình Liên để nở ra sắc hoa đào năm xưa và năm nay trong bài thơ này.
Đào lại nở, cảnh vẫn như cũ nhưng người chẳng thấy đâu.
Không thấy ông đồ xưa
Năm nay đào lại nở, nhưng ông đồ đã trở thành ông đồ Xưa, thành người muôn năm cũ, không biết hồn ở đâu bây giờ.
Tác giả không trực tiếp bày tỏ thái độ tình cảm mà chỉ bằng ngôn ngữ miêu tả, câu thơ năm chữ, ngắn, hình tượng thơ nổi lên với tất cả tâm tình xót thương vô hạn trước cái chết không gì cứu vãn nổi của một lớp người, một thời đại, một nền văn hiến đã mấy ngàn năm gắn bó với mảnh đất này. Trên dòng đời chảy trôi, hình ảnh ông đồ cứ mờ dần, mờ dần rồi mất hút trên con đường vô tận của thời gian, gợi nỗi hoài cảm đến day dứt.
Hai câu kết của bài thơ giống như tiếng gọi hồn lay tỉnh lòng người đến bâng khuâng:
Những người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ?
Câu hỏi hướng về quá khứ xa xăm hay cất lên trong hiện tại, ngóng vọng về tương lai, là tất cả. Mối hoài cảm trào dâng nhà thơ muốn đi tìm những người muôn năm cũ tìm ông đồ, tìm lại một thời xa nay đã mất, muốn ngược dòng thời gian để tìm về nét đẹp xưa, níu giữ một nhã thú đang một đi không trở lại. Lời thơ là một câu hỏi nhưng cũng là lời tự vấn, hàm chứa cả một khoảng trời cảm xúc với bao nuối tiếc, xót xa. Tìm về những người muôn năm cũ nhưng biết hồn ở đâu bây giờ. Hồn là cách nói tinh tế. Ta có thể hiểu là linh hồn kiểu như Thác là thể phách, còn là tịnh anh, hồn cũng có thể hiểu là quốc hồn, quốc túy, là tinh hoa văn hóa của cha ông nhưng hồn ở đâu bây giờ. Ở đâu, hai chữ đầy dằn vặt, tiếc nuối. Hồn thiêng ấy bây giờ tìm đâu. Đến đây, ông đồ đã hòa nhập vào gia tài chung của nền văn hóa Việt, thuộc về những gì là quốc hồn, quốc túy của cha ông.
Câu thơ cuối cất lên giống như tiếng gọi đàn thăm thẳm, lời chiêu hồn cho một lớp người, một thời đại đã dần đi vào quá vãng.
Bài thơ với giọng kể, câu chữ, hình ảnh không tân kỳ trong khi thơ mới đang phá tung cái lề luật của thơ cũ y phá vỡ những khuôn khổ ngàn năm không di dịch nhưng Ông đồ vẫn được coi là kiệt tác, bởi đó là nét thăng hoa đẹp của hồn thơ Vũ Đình Liên, kết tinh từ lòng thương người và tình hoài cổ.
Bài thơ giông như một nén tâm hương của Vũ Đình Liên về một lớp người, một thời đại đã đi qua, một giá trị văn hóa đang bị mai một.
Thật hiển linh thay, khi tôi viết những dòng chữ này cùng với mưa bụi đón xuân những ngày giáp Tết, cành đào chúm chím nụ hồng bên thềm thế kỷ XXI thì nghệ thuật thư pháp đang được khôi phục lại. Bất ngờ tôi lại ngâm nga:
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay.

Ông Đồ, một hình ảnh rất quen thuộc trong xã hội Việt Nam thời xưa. Đó chính là biểu tượng của những nhà nho không đỗ đạt làm quan, thường đi dạy học. Sau khi chế độ khoa cử của Nho học bị bãi bỏ, ông đồ bị gạt ra ngoài xã hội đành phải đi viết chữ thuê trong những ngày tết đến. Thời gian dần trôi, sự vật đổi thay, ông đồ cũng vắng bóng dần đến một chỉ còn là cái di tích tiều tụy đáng thương của một thời tàn. Với ngòi bút tài hoa, sắc sảo Vũ Đình Liên đã bộ lộ niềm thương cảm của mình trước ngày tàn của nền Nho học qua bài thơ Ông Đồ.
Bài thơ được mở đầu bằng hình ảnh "ông Đồ" quen thuộc.
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bèn phố đông người qua
Trong không khí tươi vui, nhộn nhịp của ngày Tết, ông Đồ già với mực tàu, giấy đỏ lại ngồi bên góc đường để chờ có người đến thuê viết những câu thơ, câu đối. Xưa nay người ta cho chữ, chứ có ai bán chữ bao giờ. Vậy mà giờ đây ông đồ phải đem chữ ra bán. Giọng thơ trầm trầm tạo không khí buồn buồn làm cho lòng người xao xuyến. Nhưng lúc này, ông đồ cũng còn an ủi lắm bởi mọi người còn thích nét chữ hình tượng ấy để trang trí trong những ngày Tết. Cho nên đã có:
Bao nhiêu người thuê viết
Tấm tắc ngợi khen tài
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa rồng bay
Với nghệ thuật so sánh tài tình, nhà thơ đã khái quát lên được sự khéo léo, tài hoa trên nét chữ của ông đồ. Những nét thảo ấy cứ như phượng múa rồng bay. Nó đẹp ở màu sắc lẫn đường nét. Mọi người ai cùng tấm tắc ngợi khen tài. Lúc ấy, ai cũng thích trong nhà có câu đối đỏ để làm đẹp thêm trong những ngày xuân mới. Nhưng rồi nền văn hóa phương Tây du nhập, sở thích của mọi người cũng dần thay đổi. Những người thích nét chữ kia thưa dần, thưa dần và ông đồ từ từ bị lăng quên.
Nhưng mỗi năm mỗi vắng
Người thuê viết nay đâu?
Giấy đỏ buồn không thắm;
Mực đọng trong nghiên sầu.
Ông đồ giờ như một người nghị sĩ hết được lòng công chúng, như một cô gái lỡ thì:
Còn duyên kẻ đón người đưa
Hết duyên đi sớm về trưa một mình
Người thuê viết nay đâu? Câu hỏi được đặt ra cho ông đồ, cho tác giả lẫn cho người đọc gợi lên một niềm bâng khuâng hoài cảm. Nỗi buồn vui sầu não của ông bắt đầu dâng lên theo thời gian và nó thấm vào cả những vật vô tri vô giác. Tác giả đã khéo léo tài tình khi nhân hoá hình ảnh giấy đỏ và nghiên mực. Những tờ giấy đỏ cứ phải phơi ra đấy, không được ai để ý nên bút lông chấm vào đã đọng lại thành nghiên sầu. Trong cái nghiên sầu đó có sự đọng lại nỗi buồn của ông đồ lẫn tác giả. Đau buồn, tủi nhục nhưng ông vẫn cứ ngồi đấy cố bám víu lấy cuộc đời như muốn kéo thời gian quay lại. Não nề thay nào có ai hay đâu.
Ông đồ vẫn ngồi đấy,
Qua đường không ai hay,
Lá vàng rơi trên giấy
Ngoài trời mưa bụi bay.
Thật là một sự vô tình đến phũ phàng. Nếu trước đây ông luôn là người tập trung sự chú ý, sự ngưỡng mộ với những lời khen ngợi thì giờ đây chỉ còn lại hình ảnh một ông đồ trơ trọi lạc lõng giữa dòng đời nhộn nhịp. Và trong dòng người tấp nập qua lại ấy, có ai bỗng vô tình nhìn lại để thương xót cho một ông đồ già? Ông vẫn ngồi đấy, lặng im chờ đợi để cuối cùng thì chẳng còn ai đến với ông. Song, không hẳn thế, trong hàng loạt người đã quên kia còn có một người nhớ và quay lại thương xót cất lên hai câu thơ thể hiện niềm thương cảm.
Lá vàng rơi trên giấy
Ngoài trời mưa bụi bay.
Chiếc lá vàng còn sót lại cũng bị cơn gió thổi lìa cành, đậu trên mặt giấy. Nó nằm đấy như chấm dứt sự sinh sôi. Ông đồ ngồi trầm ngâm đã không buồn nhặt. Cộng hưởng với nỗi niềm của ông còn có cơn mưa bụi của đất trời. Hình ảnh tả thực nhưng chất chứa nhiều tâm trạng. Mưa bay ngoài trời, mưa trong lòng người. Câu thơ tả cảnh hay tả tình? Bước cuối cùng của những ngày tàn buồn bã xiết bao! Lời thơ tuy nhẹ nhàng nhưng thấm thìa kết hợp giọng thơ trầm buồn, u ẩn đã gây cho người đọc nỗi buồn khó tả.
Theo nhịp điệu của thời gian, hết đông tàn rồi đến xuân sang, và hoa đào lại nở. Nhưng cảnh cũ còn đây mà người xưa không còn nữa.
Năm nay hoa đào nở,
Không thấy ông đồ xưa,
Hình ảnh ông Đồ đã thật sự nhòa đi theo thời gian trong ký ức của con người. Tết đến, không thấy ông Đồ xưa, trên đường phố vẫn tấp nập người qua lại nhưng, ông đồ với mực tàu giấy đỏ đã vắng bóng rồi. Hình ảnh ông đồ đã đi vào quá khứ. Trong sự khắc nghiệt của thời gian con tạo xoay vần, vật đổi sao dời, ông đồ cố giơ đôi tay gầy guộc để bám lấy cuộc đời. Nhưng một con én không tạo được mùa xuân thì một ông Đồ già cũng không làm sao xoay lại nên cảnh đời. Ông đã không còn kiên nhẫn để bám lấy cuộc sống phũ phàng ấy nữa. Ông ra di để lại sau lưng quá khứ huy hoàng của một thời vang bóng. Bài thơ kết thúc là lời tự vấn của nhà thơ với nỗi bâng khuâng thương tiếc ngậm ngùi.
Những người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ ?
Hai câu thơ như một nén nhang tưởng niệm về một thời đại vàng son của nền Nho học vốn là truyền thống của nền văn hóa dân tộc. Những người muôn năm cũ không còn nữa nhưng hương hồn họ, giá trị mà họ đã góp phần vào cuộc sống tinh thần của đất nước giờ đang ở đâu? Câu hỏi ấy vương vấn mãi trong lòng tác giả cũng như trong lòng người đọc.
Ông đồ là hình tượng, là di tích tiều tụy đáng thương của một thời đã tàn. Ông như ngọn đèn lóe sáng làm đẹp cho đời rồi vụt tắt. Cái hay của bài thơ là tuy viết theo thể ngũ ngôn, chỉ vẻn vẹn có năm khổ nhưng đã gói trọn một số phận, một lớp người, một thế hệ. Bài thơ làm thức tỉnh bao con người bởi âm điệu trầm buồn, những câu hỏi gợi cảm xúc, ngôn ngữ trong sáng giản dị, câu thơ vừa có hình ảnh vừa có sức gợi cảm. Nó đã khắc họa được cuộc đời tàn tạ của một thế hệ nho sĩ đồng thời xen lẫn nỗi niềm hoài cảm, luyến tiếc của nhà thơ. Mấy ai không khỏi giật mình về sự hờ hững đến mức nhẫn tâm của mình đối với lớp trí thức Nho học ngày xưa để rồi ân hận nuôi tiếc trong muộn màng mỗi khi đọc lại bài thơ.
Bài thơ là một tác phẩm đặc sắc nhất của Vũ Đình Liên. Nó là một trong những bài thơ hay mở đầu cho sự đổi mới sâu sắc của thơ ca. Một trong những thành công của bài thơ là bộc lộ được tâm tư tình cảm của tác giả một cách chân thành. Do vậy bài thơ đã đi sâu vào tâm khảm mỗi con người chúng ta. Dẫu cho thời gian có trôi qua, nền nho học không còn nữa nhưng hình ảnh ông đồ trong bài thơ của Vũ Đình Liên sẽ sống mãi với thời gian.