Trong năm Quang Thái (1) đời nhà Trần, người ở Hóa Châu (2) tên là Từ Thức, vì có phụ ấm được bổ làm Tri huyện Tiên Du (3). Bên cạnh huyện có một tòa chùa danh tiếng, trong chùa trồng một cây mẫu đơn, đến kỳ hoa nở thì người các nơi đến xem đông rộn rịp, thành một đám hội xem hoa tưng bừng lắm. Tháng 2 Bính tý (4), người ta thấy có cô con gái, tuổi độ 15, 16 phấn son điểm phớt, nhan sắc xinh đẹp tuyệt vời, đến hội ấy xem hoa. Cô gái vin một cành hoa, không may cành giòn mà gãy khấc, bị người coi hoa bắt giữ lại, ngày đã sắp tối vẫn không ai đến nhận. Từ Thức cũng có mặt ở đám hội, thấy vậy động lòng thương, nhân cởi tấm áo cừu gấm trắng, đưa vào tăng phòng để chuộc lỗi cho người con gái ấy. Mọi người đều khen quan huyện là một người hiền đức.
Song Từ Thức vốn tính hay rượu, thích đàn, ham thơ, mến cảnh, việc sổ sách bỏ ùn cả lại thường bị quan trên quở trách rằng:
- Thân phụ thầy làm đến Đại thần mà thầy không làm nổi một chức Tri huyện hay sao!
Từ than rằng:
- Ta không thể vì số lương năm đấu gạo đỏ mà buộc mình trong áng lợi danh. Âu là một mái chèo về, nước biếc non xanh vốn chẳng phụ gì ta đâu vậy.
Bèn cởi trả ấn tín, bỏ quan mà về. Vốn yêu cảnh hang động ở huyện Tống Sơn (5), nhân làm nhà tại đấy để ở. Thường dùng một thằng nhỏ đem một bầu rượu, một cây đàn đi theo, mình thì mang mấy quyển thơ của Đào Uyên Minh, (6) hễ gặp chỗ nào thích ý thì hý hửng ngả rượu ra uống. Phàm những nơi nước tú non kỳ như núi Chích Trợ, động Lục Vân, sông Lãi, cửa Nga (7), không đâu không từng có những thơ đề vịnh. Một hôm Từ Thức dậy sớm trông ra bể Thần Phù (8) ở phía ngoài xa vài chục dặm, thấy có đám mây ngũ sắc đùn đùn kết lại như một đóa hoa sen mọc lên, vội chèo thuyền ra thì thấy một trái núi rất đẹp. Từ kinh ngạc bảo lái thuyền rằng:
- Ta đã từng lênh đênh trên áng giang hồ, các thắng cảnh miền đông nam, không biết trái núi này từ đâu lại mọc ra trước mắt, ý giả là non tiên rụng xuống, vết thần hiện ra đây chăng? Sao trước không mà nay lại có?
Bèn buộc thuyền lên bờ thì thấy những vách đá cao vút nghìn trượng, sừng sững đứng thẳng, nếu không có cánh thì vị tất đã trèo lên thăm cảnh đó được. Nhân đề một luật thơ rằng:
Thiên chương bích thụ quải triêu đôn,
Hoa thảo nghênh nhân nhập động môn.
Nhiễu giản dĩ vô tăng thái dược,
Duyên lưu thặng hữu khách tầm nguyên.
Lữ du tư vị cầm tam lộng, Điếu đĩnh sinh nhai tửu nhất tôn.
Nghĩ hướng Vũ Lăng ngư tử vấn,
Tiền lai viễn cận chủng đào thôn.
Dịch:
Triêu dương bóng rải khắp ngày xanh,
Hoa cỏ cười tươi đón rước mình.
Hái thuốc nào đâu sư kẽ suối,
Tìm nguồn duy có khách bên ghềnh.
Lang thang đất lạ đàn ba khúc,
Nênh nổi thuyền câu rượu một bình.
Bến Vũ (9) chàng ngư, tìm thử hỏi,
Thôn Đào (9) chỉ hộ lối loanh quanh.
Đề xong, trông ngắm thẫn thờ, như có ý chờ đợi. Chợt thấy ở trên vách đá bỗng nứt toác ra một cái hang, hình tròn mà rộng độ một trượng. Vén áo đi vào, vừa được mấy bước thì cửa hang đã đóng sập lại tối tăm mù mịt như sa vào cái vực đen tối. Bụng nghĩ không còn thể nào sống được nữa, lấy tay sờ soạng lối rêu, nhận thấy có một cái khe nhỏ, quằn quèo như cái ruột dê vậy. Đi mò độ hơn một dặm thì thấy có đường đi ngoi lên. Bám bíu trèo lên thì mỗi bước mỗi thấy rộng rãi. Lên đến ngọn núi thì bầu trời sáng sủa. Chung quanh toàn là những lâu đài nguy nga, mây xanh ráng đỏ, bám ở lan can, cỏ lạ hoa kỳ, nở đầy trước cửa. Sinh nghĩ nếu không phải là chỗ đền đài thờ phụng, tất là cái xóm của những bậc lánh đời, như những nơi núi Thứu nguồn Đào (9) chẳng hạn. Rồi chợt thấy có hai người con gái áo xanh bảo nhau rằng:
- Lang quân nhà ta đã đến!
Đoạn họ vội chạy vào báo tin, một lúc đi ra nói rằng:
- Phu nhân chúng tôi sai mời chàng vào chơi.
Sinh đi theo họ vào, vòng quanh một bức tường gấm, vào trong một khung cửa son, thấy những tòa cung điện bằng bạc đứng sững, có những tấm biển đề: "Điện Quỳnh hư", "Gác Dao Quang". Trên gác có bà tiên áo trắng, ngồi trên một cái giường thất bảo bên cạnh đặt một chiếc giường nhỏ bằng gỗ đàn hương, mời Sinh lên ngồi và bảo rằng:
- Tính hiếu kỳ của chàng đã thành chứng nghiện. Sự vui sướng trong một chuyến đi chơi này, kể cũng đã thỏa nguyện bình sinh. Nhưng mối duyên gặp gỡ chàng có còn nhớ gì không?
Từ thưa rằng:
- Tôi là một kẻ dật sĩ ở Tống Sơn. Một cánh buồm gió, một lá thuyền nan, phóng lãng giang hồ thích đâu đến đấy. Nào có biết chốn này lại có Tử phủ Thanh đô! Lần mò lên được tới đây, chẳng khác như mình đã mọc cánh mà bay lên đến cõi tiên vậy. Song lòng trần mờ tối, chưa biết tiền đồ ra làm sao. Dám xin chỉ bảo rõ ràng cho chúng tôi được hiểu.
Bà tiên cười bảo:
- Chàng biết sao được. Đây là núi Phù Lai, một động tiên thứ 6 trong 36 động, bồng bềnh ở ngoài bể cả, dưới không có bám bíu, như hai núi La Phù tan hợp theo với sóng rợn, mà tôi tức là địa tiên ở Nam nhạc là Ngụy phu nhân. Vì thấy chàng là người cao nghĩa sẵn lòng cứu giúp sự nguy khốn cho người, nên mới dám làm phiền mời chàng đến đây.
Bà tiên nhân đưa mắt cho con hầu để bảo gọi một cô tiên ra, Từ liếc nhìn trộm, chính là người bẻ gãy cành hoa ngày trước. Bà tiên trỏ bảo rằng:
- Đứa con tôi đây tên là Giáng Hương, ngày trước gặp phải cái nạn trong khi đi xem hoa, nhờ chàng cứu gỡ, ơn ấy khôn quên, nay muốn cho nó kết duyên để báo đền ơn trước.
Bèn ngay đêm ấy đốt đèn mỡ phượng, rải đệm vàng rồng, để hai người làm lễ giao bái. Ngày hôm sau quần tiên đến mừng, có người mặc áo gấm cưỡi con ly từ đàng bắc xuống, có người bận xiêm lụa cưỡi rồng từ phía nam lên, có người đi kiệu ngọc, có người cưỡi xe gió, đồng thời lại họp. Tiệc yến đặt ở từng thượng trên gác Dao quang, buông rèm câu (10) ngọc, rủ trướng móc vàng, phía trước đặt một cái ghế bành bằng ngọc lưu ly mà để không. Quần tiên vái chào nhau cùng ngồi ở những ghế bên tả; Từ Thức thì ngồi ở cái giường bên hữu. Ngồi xong, có tiếng truyền hô là Kim tiên (11) đã đến, mọi người đều bước xuống đón cúi lạy chào. Đoạn rồi lên gác tấu nhạc. Tiệc bày mâm bằng mã não, đĩa bằng ngọc thạch, các món ăn đều rất kỳ lạ, lại có những thứ rượu kim tương, ngọc lễ, mùi hương đưa lên thơm nức, dưới trần không bao giờ có được cái của quý như vậy. Người áo gấm trắng nói:
- Chúng tôi chơi ở chốn này mới tám vạn năm, mà bể Nam đã ba lần tung bụi. Nay chàng từ xa tới đây, không vì tiên phàm mà cách trở, ba sinh hương lửa, tưởng cũng không phụ, đừng nên cho chuyện thần tiên là câu chuyện hoang đường.
Rồi có những người trẻ nhỏ, chia ra từng lớp mà múa điệu Lăng Ba. Đoạn, phu nhân mời tiệc. Giáng Hương rót rượu. Người bận xiêm lụa nói đùa rằng:
- Nương tử hôm nay mầu da hồng hào, chứ không khô gầy như trước nữa. Người ta bảo ngọc nữ không chồng, câu ấy hỏi có tin được không?
Quần tiên đều cười, duy người mặc áo xanh buồn rầu không vui mà nói rằng:
- Mối duyên của cô em đây, thật cũng là tốt đẹp. Song nghĩ cái giá băng ngọc ở trên mây, mà đi kết mối tóc tơ ở cõi thế, vạn nhất tiếng tăm vỡ lở, thiên hạ chê cười, quần tiên chúng ta e không khỏi mang tiếng lây được.
Bà Kim tiên nói:
- Ta ở trong chốn lâu thành trên trời, chầu hầu cạnh đức Thượng đế, mênh mang trần hải, chưa từng đặt bước xuống bao giờ. Thế mà những kẻ hiếu sự họ còn bịa ra, nào bảo Dao trì hội kiến ở đời Chu (12), thanh điểu truyền tin ở đời Hán (13), ta còn thế, huống chi là lũ các nàng ư ? Song tân lang ngồi đây, ta không nên bàn phiếm những câu chuyện khác làm rối lòng dạ người ta.
Bà phu nhân nói:
- Tôi nghe tiên khá gặp chứ khôn tìm, đạo không tu mà tự đến. Những cuộc gặp gỡ hiếm lạ, đời nào mà không có: như đền Bạc hậu (14), như quán Cao đường (15), như thần Lạc phố lướt sóng (16), như nàng Giang Phi cởi ngọc (17), như Lộng Ngọc lấy Tiêu Sử (18), như Thái Loan gặp Văn Tiêu (19), như Lan Hương gặp Trương Thạc (20). Bao nhiêu những chuyện cũ còn sờ sờ đó; nếu thế này mà bị chê cười thì đã có những người trước ấy họ chịu đỡ tiếng cười cho mình.
Mọi người cùng phá lên cười rất vui vẻ. Rồi đó mặt trời gác núi, các khách khứa đều giải tán cả. Từ đùa bảo Giáng Hương rằng:
- Thì ra tất cả các cõi trời đều có chuyện phối ngẫu cả. Cho nên ả Chức Nữ lấy chàng Ngưu Lang, nàng Thượng Nguyên tìm chàng Phong Trắc (21), Tăng Nhụ có bài ký Chu Tần (22), Quần Ngọc có bài thơ Hoàng lăng (23), cảnh khác nhưng tình cũng giống nhau, nghìn xưa vẫn như thế cả. Nay quần tiên ai về chỗ nấy, sống trong cảnh quạnh quẽ cô liêu, đó là vì lòng vật dục không nẩy sinh, hay là cũng có nhưng phải gượng đè nén?
Nàng đổi sắc mặt nói:
- Mấy người ấy là những cái khí huyền nguyên, những cái tính chân nhất, thân hầu cửa tía, tên ghi đền vàng, ở thì ở phủ thanh hư, chơi thì chơi miền sung mạc, không cần gạn mà lòng tự trong, không cần lấp mà đục vẫn lặng. Không như thiếp bảy tình chưa sạch, trăm cảm dễ sinh, hình ở phủ tía nhưng lụy vướng duyên trần, thân ở đền quỳnh mà lòng theo cõi dục; chàng đừng nên nhân một mình thiếp mà cho tất cả quần tiên đều thế.
Từ nói:
- Nếu thế thì em còn thua các tiên kia xa lắm.
Vợ chồng cùng vỗ tay cả cười.
Chỗ Giáng Hương có bức bình phong trắng. Từ thường đề thơ lên trên rằng:
Nhãn để yên hà cước để vân,
Thanh quang sái sái bức Tam Thần.
Tùng hoa bán lão hương phong động,
Môi dẫn Thương Lương điếu đĩnh nhân.
Dịch:
Khói rợp mây che khắp bốn trời,
Non Thần trong sáng đó là nơi.
Hoa thông theo gió đưa hương ngát,
Dắt dẫn thuyền câu khách một người.
II
Thu phong nhất dạ nguyệt man san,
Liên quyển hoàng hoa nhập ỷ lan.
Tửu lực khốn nhân thi tứ khổ,
Ngâm hào túy các bích lang can.
Dịch:
Một đêm gió thổi nguyệt đầy non,
Rèm cuộn hoa vàng lọt cửa son.
Rượu mệt mê say người nặng trĩu,
Mượn đem bút trúc gửi thi hồn.
III
Bảo áp ngưng hàn hoán túc hương,
Biệt tài tân phổ lý nghê thường.
Từ thành bất cảm cao thanh đạo,
Kinh khởi âm lai phong vũ trường.
Dịch:
Đốt lại lò trầm nhóm lại hương,
Đắn đo đổi mới khúc nghê thường,
Bài thành không dám cất cao tiếng,
E gió mưa về ẩm một phương.
IV
Hồng Hà đối khởi Xích thành tiêu,
Sáp hán cung tường tỏa tịch liệu,
Tinh đẩu nhiễu lan thiên nhất ác,
Dạ thâm Tần nữ học xuy tiêu.
Dịch:
Ráng đỏ đùn lên tựa gấm thêu,
Cung tường cao vút vắng teo teo,
Trăng sao dường mọc quanh bên mái,
Tần nữ đêm dài học thổi tiêu. (24)
V
Thương mang vân ngoại đoản trường chu,
Mân Quế kiền khôn nhật dạ phù,
Nhất điểu mộ xuân phi bất tận,
Liên không đạm tảo bích du du.
Dịch:
Ngoài mây thấp thoáng bóng tiên châu,
Mận, Quế (25) phương trời ngút tận đâu.
Xuân muộn con chim bay lạc lõng,
Vòm không quang sạch biếc làu làu.
VI
Khước hàn liêm phóng nguyệt trùng trùng,
Khiếp đối suy nhan bả kính dung.
Cách trúc hoán lai tiên chẩm mộng,
Ngũ canh vô nại viễn sơn chung.
Dịch:
Rèm buông cản lạnh nguyệt linh lung,
Gương võ vàng soi luống thẹn thùng.
Cách trúc gối tiên vừa khẽ chợp,
Non xa đưa rộn tiếng chuông đồng.
VII
Phù phù thụy ái nhiễu kim khuê,
Phương trượng huề nam Nhược thủy tê.
Xướng bãi đà canh thiên dục thự,
Hương tâm hà xứ nhất thanh kê.
Dịch:
Khí lành quanh quất phủ buồng xuân,
Phương trượng (26) non xa, Nhược thủy (27) gần
Dứt tiếng canh đà (28) trời sắp sáng,
Lòng quê theo rõi áng mây Tần.
VIII
Yên lam như kế liễu như điền,
Tỏa thát tình khuy hải bạc thuyền.
Vũ khách khứ thời vô xứ mịch,
Bộ hư thanh ngoại bích liên thiên.
Dịch:
Hơi lam: mái tóc, liễu: hoa cài,
Thuyền bể xa trông thấp thoáng ngoài.
Đạo sĩ một đi tìm khó thấy,
Trong không tản mác tiếng ngân dài.
IX
Tứ diện ba đào nhất kế sơn,
Dạ lai hà xứ mộng hương quan.
Mang mang trần giới hồi đầu viễn,
Thân tại hồng vân bích thủy gian.
Dịch:
Sóng nước bao quanh núi một vùng,
Mộng về quê cũ lối không thông.
Mây vàng nước biếc thân nương đậu,
Trần giới xa coi ngút mịt mùng.
X
Đào hoa nhiễu giản xuất Thiên thai,
ủy địa tàn hồng bán lục đài.
Khước tiếu Lưu lang khinh xuất động,
Lâm phong kỷ bả ngọc thư khai.
Dịch:
Mặt suối hoa đào lặng lẽ trôi,
Rêu trùm sắc thắm uổng pha phôi.
Lưu Lang biệt động sao khờ mấy,
Thư ngọc buồn tênh giở mấy hồi. (29)
Như Từ, từ khi bỏ nhà đi thấm thoát đã được một năm, ao sen đã đổi thay mầu biếc. Những đêm gió thổi, những sáng sương sa, bóng trăng sáng dòm qua cửa sổ, tiếng thủy triều nghe vẳng đầu giường, đối cảnh chạnh lòng, một mối buồn bâng khuâng, quấy nhiễu khiến không sao ngủ được. Một hôm trông ra bể, thấy một chiếc tàu buôn đi về phương Nam. Từ trỏ bảo Giáng Hương rằng:
- Nhà tôi đi về phía kia kìa, song biển cả trời xa, chẳng biết là ở tận đâu.
Rồi nhân lúc rỗi, chàng nói với nàng rằng:
- Tôi bước khách bơ vơ, lòng quê bịn rịn, lệ hoa thánh thót, lòng cỏ héo hon, dám xin thể tình mà cho được tạm về, chẳng hay ý nàng nghĩ thế nào?
Giáng Hương bùi ngùi không nỡ dứt. Từ lang nói:
- Tôi xin hẹn trong một thời kỳ bao nhiêu lâu, để về cho bạn bè gặp mặt và thu xếp việc nhà cho yên, sẽ lại đến đây để với nàng cùng già ở chốn làng mây bến nước.
Giáng Hương khóc mà nói:
- Thiếp chẳng dám vì tình phu phụ mà ngăn cản mối lòng quê hương của chàng. Song cõi trần nhỏ hẹp, kiếp trần ngắn ngủi, dù nay chàng về nhưng chỉ e liễu sân hoa vườn, không còn đâu cảnh tượng như ngày trước nữa.
Nàng nhân thưa với phu nhân, phu nhân nói:
- Không ngờ chàng lại mắc mớ vì mối lòng trần như vậy.
Nhân cho một cỗ xe cẩm vân để chàng cưỡi về. Nàng cũng đưa cho chàng một bức thư viết vào lụa mà nói:
- Ngày khác trông thấy vật này, xin đừng quên mối tình ngày cũ.
Rồi tràn nước mắt mà chia biệt.
Chàng đi chỉ thoắt chốc đã về đến nhà, thì thấy vật đổi sao dời, thành quách nhân gian, hết thảy đều không như trước nữa, duy có những cảnh núi khe là vẫn không thay đổi sắc biếc mầu xanh thủa nọ. Bèn đem tên họ mình hỏi thăm những người già cả thì thấy có người nói:
- Thuở bé tôi nghe nói ông cụ tam đại nhà tôi cũng cùng tên họ như ông, đi vào núi mất đến nay đã hơn 80 năm, nay đã là năm thứ 5 niên hiệu Diên Ninh là đời ông vua thứ ba của triều Lê rồi. (30)
Chàng bấy giờ mới hậm hực bùi ngùi; muốn lại lên xe mây để đi, nhưng xe đã hóa làm một con chim loan mà bay mất. Mở thư ra đọc, thấy có câu: "Kết lứa phượng ở trong mây, duyên xưa đã hết, tìm non tiên ở trên bể dịp khác còn đâu!" mới biết là Giáng Hương đã nói trước với mình những lời ly biệt. Chàng bèn mặc áo cừu nhẹ, đội nón lá ngắn, vào núi Hoành Sơn, (30) rồi sau không biết đi đâu mất.

Trong Truyền kỳ mạn lục, khi tiếp cận với Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên, người đọc chợt nhớ đến cốt truyện dân gian Việt Nam: Sự tích động Từ Thức. Nội dung chính của hai truyện được tóm tắt như sau: Năm Quang Thái đời nhà Trần, có người Hóa Châu làm tri huyện Tiên Du, tên là Từ Thức. Cạnh huyện đường, có một tòa chùa danh tiếng. Trong chùa có một cây mẫu đơn, đến kỳ hoa nở, người đến xem đông như hội. Một hôm, có người con gái xinh đẹp tuyệt vời, vin vào cành hoa không may làm gãy, bị người coi hoa bắt giữ. Động lòng thương, Từ Thức cởi áo gấm chuộc lỗi cho người con gái ấy. Tuy làm quan nhưng không mẫn cán, Từ Thức thường bị quan trên quở trách. Lại thêm tính hay rượu, thích đàn, ham thơ, mến cảnh, Từ Thức bèn trả ấn tín, bá quan rồi về, chu du khắp nơi. Từ Thức vào một hang động, lạc tới cõi tiên, tên gọi Phù Lai. Chàng được bà tiên gả vợ cho. Đó chính là tiên nữ Giáng Hương, người con gái đánh gãy cành hoa ngày ấy. Ở cõi tiên chừng một năm, Từ Thức nhớ quê nên xin về thăm một chuyến. Giáng Hương buồn bã, khóc lóc từ giã chàng và gửi theo một phong thư. Thoắt chốc, Từ đã về đến nhà nhưng từ ngày chàng lên cõi tiên đã 80 năm nên không ai biết chàng cả. Buồn bực, bùi ngùi, Từ Thức muốn lên xe mây đi nhưng xe đã biến thành chim bay đi mất. Mở thư Giáng Hương, Từ Thức mới biết đây là bức thư ly biệt, báo cho chàng biết chàng không bao giờ trở lại cõi tiên được nữa.
Hai truyện đều có kết cấu hai phần. Phần một: Từ Thức gặp tiên, phần hai: bi kịch Từ Thức. Nhân vật chính ở hai truyện là Từ Thức và Giáng Hương. Một số nhân vật phụ lướt qua là hai người con gái áo xanh, bà tiên áo trắng… Các tình tiết, sự việc về cơ bản đều phát triển theo một trật tự: giới thiệu về Từ Thức, Từ Thức cứu Giáng Hương ở hội xem hoa, Từ Thức lạc vào động tiên, được bà tiên gả vợ, Từ Thức nhớ nhà trở lại trần gian, không bao giờ trở lại cõi tiên được nữa. Ở cả hai truyện đều có yếu tố kì ảo, hoang đường. Đó là việc người trần lấy được nàng Giáng Hương trên tiên giới. Yếu tố này lấp lánh sắc màu huyền thoại, hấp dẫn người đọc từ bao đời nay.
Không chỉ gặp gỡ ở những nét tương đồng, độc giả còn nhận thấy sự sáng tạo của Nguyễn Dữ từ cốt truyện dân gian có sẵn. Về mặt hình thức, nếu Sự tích động Từ Thức được truyền miệng theo ngôn ngữ bình dân, từ đời nọ sang đời kia như đặc trưng cơ bản của thể loại dân gian thì Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên được sáng tác bằng chữ Hán, bởi trí tuệ uyên thâm của một nhà nho tài năng. Nếu Sự tích động Từ Thức thiên về cổ tích, giải thích về một cái động tên là động Từ Thức thì truyện của Nguyễn Dữ lại có nhiều yếu tố đời thực, gần với thể ký. Ở Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên, người đọc cảm thấy tác giả đang kể lại một câu chuyện có thật vào năm Quang Thái đời Trần. Thậm chí lễ hội hoa mẫu đơn cũng được ông ghi rõ thời gian cụ thể là tháng hai, năm Bính Thân, niên hiệu Quang Thái thứ chín (1396). Chính vì thế, truyện thêm sức thuyết phục. Nguyễn Dữ đã thêm những chi tiết phù hợp với thời đại, tâm lý, tính cách nhân vật. Ông đã viết gọn phần Từ Thức cứu nàng tiên Giáng Hương ở hội xem hoa, tránh lối kể lể dài dòng của truyện cổ tích, kết thúc bằng lời khen ngợi tấm lòng của Từ Thức: “Mọi người đều khen quan huyện là một người hiền đức”. Có lẽ hành động đã thể hiện rõ tính cách của nhân vật. Ngoài ra, Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên của Nguyễn Dữ còn chứa đựng những bài thơ chữ Hán sâu sắc. Truyện vì thế mang đậm dấu ấn của nhà văn, một nho sĩ Việt Nam uyên bác. Lần thứ nhất, khi Từ Thức đề một bài thơ trên vách đá cao nghìn trượng, sau khi chèo thuyền ra bể Thần Phù. Lần thứ hai, những bài thơ chữ Hán được Từ Thức đề lên bức bình phong trắng khi đã kết duyên cùng Giáng Hương. Có đến mười bài thơ Từ Thức đã đề lên bức bình phong đó.
Các bài thơ đều mang đậm phong cách tài hoa của tác giả Nguyễn Dữ, một người học rộng, biết nhiều, luôn say mê sáng tác văn chương. Gửi gắm hình ảnh của mình trong một chàng Từ Thức lãng tử thích rượu, thích đàn, thích làm thơ, ông đã cho người đọc cảm nhận được cái đẹp của cảnh sắc thiên nhiên, chốn non kì nước biếc. Điều này không hề có trong truyện dân gian Sự tích động Từ Thức, thể hiện dấu ấn của văn học viết qua sáng tác của Nguyễn Dữ. Tính chất nghệ thuật của Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên nói riêng, Truyền kỳ mạn lục nói chung vì thế được các nhà nghiên cứu đánh giá cao.
Tính chất văn xuôi tự sự của thể loại truyền kỳ cũng được tác giả Nguyễn Dữ thể hiện qua những đoạn văn khắc họa lại cảnh kết duyên của Từ Thức và Giáng Hương. So với truyện dân gian thì sự việc này đã được Nguyễn Dữ viết kĩ hơn về dung lượng. Những câu văn tự sự, miêu tả đã được sử dụng hiệu quả: “Bèn ngay đêm ấy đốt đèn mỡ phượng, rải đệm vằn rồng để hai người làm lễ giao bái. Ngày hôm sau quần tiên đến mừng, có người mặc áo gấm cưỡi con ly từ đàng Bắc xuống, có người bận xiêm lụa cưỡi con rồng từ phía Nam lên, có người đi kiệu ngọc, có người cưỡi xe gió, đồng thời lại họp. Tiệc yến đặt ở tầng thượng trên gác Dao Quang, buông rèm câu ngọc, rủ trướng móc vàng, phía trước đặt một cái ghế bành bằng ngọc lưu ly mà để không. Quần tiên vái chào nhau cùng ngồi ở những ghế bên tả, Từ Thức thì ngồi ở cái giường bên hữu. Ngồi xong, có tiếng truyền hô là Kim tiên đã đến, mọi người đều bước xuống đón cúi lạy chào. Đoạn rồi lên gác tấu nhạc. Tiệc bày mâm bằng mã não, đĩa bằng ngọc thạch, các món ăn đều rất kỳ lạ, lại có những thứ rượu kim tương, ngọc lễ, mùi hương đưa lên thơm nức, dưới trần không bao giờ có được cái của quý như vậy” (1).
So với truyện cổ Sự tích động Từ Thức và rất ít dị bản, sự việc Từ Thức kết duyên cùng Giáng Hương được tác giả Nguyễn Dữ viết kĩ hơn. Yếu tố cổ tích chỉ nằm trong đoạn sau: “Từ Thức thấy không gì đẹp lòng hơn thế nữa. Lập tức đêm hôm ấy trong bữa tiệc tưng bừng có quần tiên tụ hội, hai người chính thức làm lễ giao bôi. Khách tiên từ các động vui vẻ cạn chén chào mừng chàng rể mới đến nhập tịch làng tiên, và chúc tụng cuộc tình duyên tốt đẹp của hai người”.
Truyện dân gian Sự tích động Từ Thức không sử dụng điển tích, điển cố, phù hợp với tính đại chúng, gần gũi, dễ hiểu đối với nhân dân. Tâm trạng của nhân vật, đặc biệt với nhân vật Từ Thức cũng đã được nhà văn khắc họa rõ nét hơn qua Truyền kỳ mạn lục. Đặc biệt, ở đoạn diễn tả nỗi buồn nhớ quê hương của Từ Thức khi đang yên bề gia thất ở cõi tiên. Nếu Sự tích động Từ Thức chỉ đơn giản là sự việc được thể hiện qua đoạn văn tự sự sau: “Ngày lại ngày nối nhau trôi qua, Từ Thức làm rể cõi tiên bấm đốt ngón tay đã được ba năm. Cuộc đời mới hoàn toàn khác với cảnh sống trần gian ngày trước. Cơm ăn áo mặc và mọi vật dụng cần thiết, chàng đều có sẵn, không thiếu một thứ gì. Sắc đẹp tuyệt vời, tính nết hiền dịu của Giáng Hương luôn luôn làm cho chàng thỏa dạ. Chàng lại được đi ngao du các động tiên, thơ ngâm vịnh làm ra thao thao bất tuyệt. Tuy nhiên, lâu dần, Từ Thức lại thấy như thiếu một cái gì” thì tâm trạng của Từ Thức lại được Nguyễn Dữ miêu tả kĩ lưỡng hơn. Điều đó góp phần tạo nên dấu ấn của nhà văn trong tác phẩm thành văn: “Nhưng Từ, từ khi bỏ nhà đi thấm thoát đã được một năm, ao sen đã đổi thay màu biếc. Những đêm gió thổi, những sáng sương sa, bóng trăng sáng dòm qua cửa sổ, tiếng thủy triều nghe vẳng đầu giường, đối cảnh chạnh lòng, một mối buồn bâng khuâng, quấy nhiễu khiến không sao ngủ được”. “Rồi nhân lúc rỗi, chàng nói với nàng rằng: - Tôi bước khách bơ vơ, lòng quê bịn rịn, lệ hoa thánh thót, lòng cỏ héo hon, dám xin thể tình mà cho được tạm về” (2).
Bên cạnh đó, nếu Sự tích động Từ Thức chỉ là một truyện cổ tích đơn thuần thì Chuyện Từ Thức gặp tiênlại thực sự là một truyện mang chất ký. Nguyễn Dữ đã đưa yếu tố thực, chi tiết lịch sử, bên cạnh yếu tố kì ảo về nàng tiên Giáng Hương, thế giới của nàng, để làm tăng sức thuyết phục. Giai thoại về Từ Thức có mức độ chân thực cao về mốc thời gian, địa điểm. Các chi tiết này được lưu kỹ lưỡng dù đã trải qua hơn 600 năm. Hầu hết các địa điểm, di tích trong truyện đều có thể được tiếp cận qua các thắng cảnh Việt Nam ngày nay. Ngay từ đầu tác phẩm, người đọc có thể thấy hiện thực xã hội nhà Trần đã làm nên bối cảnh của câu chuyện: “Trong năm Quang Thái, đời nhà Trần. Người ở Hóa Châu tên là Từ Thức, vì có phụ ấm được bổ làm Tri huyện Tiên Du. Bên cạnh huyện có một tòa chùa danh tiếng, trong chùa trồng một cây mẫu đơn, đến kỳ hoa nở thì người các nơi đến xem đông rộn rịp, thành một đám hội xem hoa tưng bừng lắm. Tháng 2 Bính Tý, niên hiệu Quang Thái thứ chín (1396) đời nhà Trần, người ta thấy có cô con gái, tuổi độ mười sáu, phấn son điểm phớt, nhan sắc xinh đẹp tuyệt vời, đến hội ấy xem hoa…” (3). Nhắc đến năm Quang Thái, đời nhà Trần chính là một gợi ý để độc giả nhớ tới niên hiệu Trần Thuận Tông, từ 1388 - 1398. Hiện thực xã hội thời ấy phần nào đã được tái hiện qua tác phẩm. Vì sao chàng Từ Thức lại bỏ chốn quan trường? Vì sao chàng lại đắm mình trong những chốn kì thú của thiên nhiên? Vì sao chàng lại đi tìm Giáng Hương và kết duyên cùng nàng tiên ấy? Có thể trả lời những câu hỏi ấy qua tác phẩm này. Chàng Từ Thức đã làm đến tri huyện Tiên Du vẫn không muốn bị ràng buộc vào áng lợi danh. Chàng muốn “một mái chèo về, nước biếc non xanh”, đi du ngoạn vùng sơn thủy hữu tình. Xã hội ấy đen tối đến mức ngay cả các Nho sĩ cũng không muốn đem tài trí ra giúp dân, giúp nước. Giáo lý Nho gia nghiệt ngã từng trói buộc lý trí và hành động của Từ Thức, nay không còn đủ sức cám dỗ, mê hoặc chàng nữa. Chàng đi tìm hạnh phúc trong thiên nhiên diễm lệ nhưng không thành nên tìm đến với tiên giới. Từ Thức kết tinh bao hình bóng, tâm sự kẻ sĩ Việt Nam đương thời, là bi kịch của kẻ sĩ không chốn nương thân. Với Từ Thức, vào cõi tiên có nghĩa là thoát ly xã hội suy đồi, trốn tránh cảnh vì số lương năm đấu gạo mà uốn lưng cong gối, trốn tránh cõi trần nhỏ hẹp, kiếp đời ngắn ngủi. Cảnh cõi tiên cũng khác với cảnh phàm trần đầy rẫy những bất công oan nghiệt. Đó là thế giới hoàn toàn không vướng bụi trần, với những “lâu đài nguy nga, mây xanh ráng đỏ, bám ở lan can, cỏ lạ hoa kỳ, nở đầy trước cửa”. Từ Thức đã thực hiện được những khát vọng trần thế nơi cõi tiên. Từ Thức có được cuộc sống êm đềm, đầy tình yêu thương bên người vợ hiền thục Giáng Hương. Nhà nghiên cứu M.TKatrow trong bản dịch Truyền kỳ mạn lục đã nhận xét rằng Nguyễn Dữ đã suy nghĩ có tính phạm trù về thời đại mình qua hàng loạt những hình tượng điển hình của tầng lớp thống trị đương thời, với một cách đánh giá không thiên vị mà sâu sắc. Diễn biến của cuộc tình duyên giữa chàng Từ Thức và nàng tiên Giáng Hương cũng chính là tiếng nói bênh vực những nhu cầu tình cảm, khát khao yêu đương thánh thiện của con người mà vòng cương tỏa của xã hội trần gian không cho phép. Mặc dù có sự hoang đường, kì ảo nhưng khát vọng yêu đương của con người là có thật. Tình yêu muôn đời vẫn là một nhu cầu nhân bản, vô cùng chính đáng của con người.
Để hiểu được hiện thực xã hội thông qua Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên, nếu không am hiểu về thời đại, giai đoạn lịch sử ấy thì khó có thể hiểu được ý nghĩa sâu xa của tác phẩm. Đó chính là tính chất bác học của tác phẩm thành văn mà Nguyễn Dữ đã nâng Sự tích động Từ Thức lên một tầm cao mới. Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên từ khi ra đời đã là một truyện đặc sắc, được lưu truyền rộng rãi. Bởi truyện là ước vọng không nguôi của tác giả cũng như kẻ sĩ nói chung: không có tình trong đời sống thực thì đi tìm trong cõi Tiên. Đây cũng là đề tài khá phổ biến mà các nhà văn thời phong kiến đã khai thác nhiều.
Ngoài ra, độc giả còn thấy được khác biệt của Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên so với truyện dân gian qua lời bình giàu ý nghĩa ở cuối truyện: “Than ôi, nói chuyện quái sợ loạn chuyện thường, cho nên thánh hiền không nói. Nhưng việc Từ Thức lấy vợ tiên, cho là thực không ư? Chưa hẳn là không; Cho là thực có ư? Chưa hẳn là có. Có không lờ mờ, câu chuyện tựa hồ quái đản. Nhưng có âm đức thì tất có dương báo, cũng là lẽ thường. Những bậc quân tử sau này khi để mắt đến sẽ liệu mà thêm bớt, bỏ chỗ quái mà để chỗ thường thì phỏng có gì là hại” (4). Lời bình trên đã thể hiện nét riêng biệt, độc đáo của Truyền kỳ mạn lục nói chung, Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên nói riêng so với những sáng tác có ảnh hưởng từ truyện dân gian. Đó là trăn trở của nhà văn hay nói cách khác, nhà văn đã lên tiếng thay độc giả về nhân vật, sự việc, ý nghĩa của tác phẩm. Lời bình cũng phần nào thể hiện chính kiến của tác giả về hiện thực bấy giờ. Kết thúc bởi một câu hỏi tu từ, có tính chất bỏ ngỏ để cho người đến sau tiếp tục chiêm nghiệm, đánh giá thêm về tác phẩm.
Từ việc tìm hiểu cốt truyện dân gian Sự tích động Từ Thức được sử dụng trong Truyền kỳ mạn lục, có thể nhận thấy ở đây đã diễn ra hai quá trình. Tác giả vừa mượn một số tình tiết trong truyện dân gian để làm nổi bật ý định chủ quan của mình, đồng thời là sự sáng tạo độc đáo của Nguyễn Dữ. Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên mãi mãi là một áng văn đẹp để lại bao ấn tượng cho người đọc từ khi mới xuất hiện cho đến nay

Từ Thức là một ông quan thanh liêm, tánh tình hào phóng, lòng hay thương người. Khi ngồi cai trị ở huyện Tiên Du tỉnh Bắc Ninh, Từ Thức rất được lòng thiên hạ bởi sự nhân hậu của Từ.
Gần chỗ huyện đường có một ngôi chùa, trổ sanh một gốc mẫu đơn. Hằng năm mỗi độ hoa nở, khách thập phương đến xem đông như ngày hội, tiếng đồn khắp xa gần.
Năm đó, khi hoa vừa nở thì có một cô gái nhan sắc tuyệt trần, đến xem hoa, rủi chạm phải tay làm cho hoa rụng. Lính liền bắt giữ lại không cho về. Thời may, lúc đó Từ Thức chợt đến nghe chuyện như vậy, liền xin tha cô gái và cởi áo cừu đang mặc trao cho người giữ hoa để đền.
Cô gái dược thả ra, lạy tạ Từ Thức rồi bỏ đi. Từ Thức cũng không buồn hỏi thăm đến tên họ, quê quán của nàng.
Ngày ngày, Từ Thức ham cảnh gió mát trăng trong, ngâm hoa vịnh nguyệt hơn là ngồi chốn công đường, vì vậy chàng hay mang bầu rượu túi thơ đi lang thang tìm cảnh đẹp. Quan trên thấy vậy buông lời khiển trách, Từ Thức lấy làm phiền nên treo ấn từ quan, không muốn trói buộc mình trong vòng danh lợi.
Từ đó, Từ Thức bình bồng một chiếc thuyền con ngao du đây đó. Một hôm thuyền của Từ Thức đến cửa Thần Phù, trông ra ngoài biển thấy mọt vầng mây ngũ sắc kết thành hình đóa hoa sen. Chàng động tánh hiếu kỳ cho thuyền lướt tới. Trước mặt chàng bỗng hiện ra một dãy núi non thanh lịch. Chàng buộc thuyền lại, một mình lên bờ, núi đá chập chồng không làm sao vượt lên được nữa. Còn đang phân vân, những muốn lui về, bỗng thấy vách đá nứt ra, hiện thành cửa động. Chàng bước vào, được vài bước tự nhiên cửa động đóng lại. Chàng đánh liều đi lần tới trước, được một lát thì con đường rộng mở thênh thang, một dãy đền đài hiện ra với ánh sáng chói lòa, hoa thơm tỏa hương man mác.
Từ Thức say sưa ngắm cảnh, thoạt nghe tiếng cười trong trẻo vẳng lên, ngẩng nhìn. Từ chợt thấy hai cô gái áo xanh vừa cười vừa bảo: - Kìa chú rể nhà ta đã đến.
Rồi hai nàng đến bảo Từ Thức: - Phu nhân chúng tôi cho mời Từ lang vào.
Từ rảo bước theo hai nàng, vào đến cung điện. Từ nhìn thấy hai bức hoành phi thếp chữ vàng “Quỳnh Hư Chi Diện.” “Giao Quang Chi Các.”
Một bà tiên mặc áo trắng ngồi ở giữa điện ra dấu mời Từ ngồi rồi hỏi: - Từ sinh có biết nơi này là đâu không?
Từ Thức đáp: - Lòng tôi còn đầy trần tục không rõ đây là nơi nào, dám xin phu nhơn chỉ dạy.
Bà tiên nói: - Đây là hang thứ ba mươi sáu, động Phù Lai. Ta là Ngụy phu nhân tiên chủ núi Nam Nhạc, vì thấy ngươi có đức nên cho mời đến.
Nói rồi bà tiên quay vào trong gọi mọt tiếng, tức thì một tiên nữ từ trong tha thướt bước ra. Vừa thấy mặt nàng, Từ Thức nhớ ngay đến cô gái làm gãy cành mẫu đơn ở hội thưởng hoa.
Từ Thức còn đang ngơ ngác, thì bà tiên lên tiếng: - Nàng này là con gái ta tên gọi Giáng Hương, ngày trước gặp nạn ở hội thưởng hoa nhờ chàng cứu thoát. Để đáp lại ơn xưa, ta cho nó kết duyên cùng chàng.
Từ Thức không thể từ chối, nên liền đó hôn lễ cử hành dưới ánh đèn mỡ phụng. Các tiên nữ đến mừng cưới rất đông. Từ Thức say sưa nhìn Giáng Hương xinh đẹp trong chiếc áo cưới. Các tiên đều chúc tụng, chuốc rượu cho Từ Thức đến say, rồi đưa vào loan phòng.
Ngày tháng trôi qua mau, Từ Thức sống trong hạnh phúc bên cạnh Giáng Hương đã được một năm. Một hôm, Từ Thức ra xem hồ, thấy sen nở từng bừng, thì động lòng nhớ đến cõi tục. Chàng dắt Giáng Hương lên đỉnh non tiên trỏ con thuyền đang lướt sóng trên mặt biển mà nói: - Khi ra đi, anh còn có mẹ già không ai phụng dưỡng, mãi say hương lửa duyên tiên mà anh quên mất đạo làm con. Vậy nàng hãy cho ta trở về quê hương lo bề báo hiếu rồi ta sẽ trở lên cùng nàng sống mãi nơi cảnh tiên. Nàng Giáng Hương buồn bã báo tin cho mẹ hay. Ngụy phu nhân than rằng: - Ta không ngờ con người ấy lòng trần chưa dứt, thôi thì đành vậy chớ biết sao.
Bèn ra lênh cho Giáng Hương sắm sửa một chiếc xe mây để đưa Từ Thức về cõi trần. hai người gạt lệ trong cuộc chia tay.
Từ Thức về đến làng xưa, mỗi vật đều hoàn toàn thay đổi, người trong làng không mọt ai quen biết, nên chẳng nhận ra Từ. Chỉ có bãi cát cồn dâu còn trơ trơ ra đó.
Đi tìm những người già cả trong làng hỏi xem có ai biết đến Từ Thức không, thì có người đáp: - Theo lời ông cố tôi kẻ lại thì ngày xưa tại làng này có ông Từ Thức đi lạc vào núi đã trên trăm năn rồi, từ ấy đến nay đã trải qua ba đời vua.
Hỏi người khác, họ cũng đáp y như vậy, bấy giờ Từ Thức mới biết một ngày ở trên tiên bằng một trăm năm ở dưới trần. Lòng Từ Thức buồn vô hạn. Muốn trở lại cảnh tiên thì xe mây đã biến thành chim loan bay mất rồi.
Từ Thức chẳng còn hy vọng gặp lại Giáng hương nên khoác áo tơi, đội nón lá, chống gậy trúc đi vào núi Hoành Sơn rồi biệt tích.

Thông qua các nhân vật thần tiên, ma quái, tinh loài vật, cây cỏ..., tác phẩm muốn gửi gắm ý tưởng phê phán nền chính sự rối loạn, không còn kỷ cương trật tự, vua chúa hôn ám, bề tôi thoán đoạt, bọn gian hiểm nịnh hót đầy triều đình; những kẻ quan cao chức trọng thả sức vơ vét của cải, sách nhiễu dân lành, thậm chí đến chiếm đoạt vợ người, bức hại chồng người. Trong một xã hội rối ren như thế, nhiều tệ nạn thế tất sẽ nảy sinh. Cờ bạc, trộm cắp, tật dịch, ma quỷ hoành hành, đến Hộ pháp, Long thần cũng trở thành yêu quái, sư sãi, học trò, thương nhân, nhiều kẻ đắm chìm trong sắc dục. Kết quả là người dân lương thiện, đặc biệt là phụ nữ phải chịu nhiều đau khổ. Nguyễn Dư dành nhiều ưu ái cho những nhân vật này. Dưới ngòi bút của ông họ đều là những thiếu phụ xinh đẹp, chuyên nhất, tảo tần, giàu lòng vị tha nhưng luôn luôn phải chịu số phận bi thảm. Đến cả loại nhân vật "phản diện" như nàng Hàn Than (Đào thị nghiệp oan ký), nàng Nhị Khanh (Mộc miên phụ truyện), các hồn hoa (Tây viên kỳ ngộ ký) và "yêu quái ở Xương Giang" cũng đều vì số phận đưa đẩy, đều vì "nghiệp oan" mà đến nỗi trở thành ma quỷ. Họ đáng bị trách phạt nhưng cũng đáng thương. Dường như Nguyễn Dư không tìm được lối thoát trên con đường hành đạo, ông quay về cuộc sống ẩn dật, đôi lúc thả hồn mơ màng cõi tiên, song cơ bản ông vẫn gắn bó với cõi đời. Ông trân trọng và ca ngợi những nhân cách thanh cao, cứng cỏi, những anh hùng cứu nước, giúp dân không kể họ ở địa vị cao hay thấp.
Trong Truyền kỳ mạn lục, có truyện vạch trần chế độ chính trị đen tối, hủ bại, đả kích hôn quân bạo chúa, tham quan lại nhũng, đồi phong bại tục, có truyện nói đến quyền sống của con người như tình yêu trai gái, hạnh phúc lứa đôi, tình nghĩa vợ chồng, có truyện thể hiện đời sống và lý tưởng của sĩ phu ẩn dật...