Tháng 9, mùa khai trường, đã ở tuổi ngũ thập tri thiên mệnh tôi bỗng nhớ về những điều Bác dạy thuở nhi đồng. Bởi vì lời của Bác tuy giản dị, dễ nhớ, dễ thuộc nhưng nghiêm túc mà nói thì làm theo cả đời cũng chưa hết. Trước những sự cố môi trường thời gian vừa qua và quan sát thực trạng vệ sinh đô thị quanh ta, tôi nghĩ, Năm điều Bác Hồ dạy không chỉ các em nhỏ mà cả người lớn cũng cần phải học, ngay cả điều tưởng như không mấy khó. Ấy là tôi muốn nói tới điều thứ tư: “Giữ gìn vệ sinh thật tốt”. Vì sao giữ gìn vệ sinh lại được Bác Hồ căn dặn các em học sinh phải làm thật tốt cùng bốn điều hệ trọng khác trong phấn đấu và rèn luyện là: “Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào/ Học tập tốt, lao động tốt/ Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt.../ Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm”?
Giữ vệ sinh là việc chắc ai cũng hiểu và thấy không khó thực hiện. Thế nhưng hiện nay nhiều người (bao gồm cả người lớn lẫn trẻ nhỏ) chẳng những không giữ mà còn đang làm mất vệ sinh bằng sự tùy tiện, vô ý thức đáng kinh ngạc. Ngay giữa Thủ đô hễ có sự kiện tụ họp đông người thì y như rằng rác thải sinh hoạt tràn ngập. Mấy ngày mở tuyến phố đi bộ mới quanh hồ Hoàn Kiếm, công nhân vệ sinh môi trường phải làm liên tục năm ca/ngày, dọn rác 24/24 giờ mà vẫn không xuể. Nhiều khu vực ở Thủ đô, mương thoát nước bị đủ thứ rác thải làm tắc nghẽn, mùi xú uế bốc lên nồng nặc, vậy mà nhiều người cả dân lẫn “quan” vẫn thấy mình vô can. Thế nên có chuyện “ông Tây dọn rác” (James Joseph Kendall, người Mỹ) tại phường Yên Hòa, quận Cầu Giấy hồi tháng 5 vừa qua, mới được Ban tổ chức Giải thưởng Bùi Xuân Phái trao giải “Việc làm - Vì tình yêu Hà Nội” năm 2016! Là người Hà Nội liệu bạn có nghĩ gì về điều này không?
Suy rộng ra, những người thiếu ý thức giữ gìn vệ sinh công cộng hẳn không thể thật sự biết cách giữ gìn thân thể và ngôi nhà của họ sạch sẽ. Những người đang tâm buôn bán thực phẩm bẩn, đầu độc người tiêu dùng từ từ hoặc ngay lập tức, khó có thể là một nhân cách ngay ngắn, trong sạch. Còn những kẻ dự mưu hay đồng loã trong các “dự án” xả chất thải độc hại, huỷ hoại môi trường sông, biển, đất liền thời gian qua, để lại hậu quả kéo dài nhiều thập kỷ, chắc chắn tâm hồn và đạo đức đã “mất vệ sinh” từ lâu; đã bị ô nhiễm bởi sự tham lam, đen tối dẫn đến tội ác.
Chính vì vậy, “Giữ gìn vệ sinh thật tốt” là tiêu chí rèn luyện rất quan trọng, là một trong những phần cơ bản góp nên đạo đức và nhân cách một con người từ lúc tuổi còn thơ. Việc tưởng nhỏ và dễ thực hiện (vì vậy cũng dễ bị chủ quan, coi nhẹ trong lúc dạy và học) nhưng để duy trì thường xuyên, liên tục trong suốt cả cuộc đời lại không dễ chút nào! Nó phải được gây dựng, giáo dục thường xuyên, bền bỉ mới có thể trở thành thói quen văn minh trong hành xử văn hóa. Thói quen và hành xử này hiện nay đang ở mức khá thấp và tiềm ẩn những hệ luỵ không hề thổi phồng trong tương lai.

Tháng 9, mùa khai trường, đã ở tuổi ngũ thập tri thiên mệnh tôi bỗng nhớ về những điều Bác dạy thuở nhi đồng. Bởi vì lời của Bác tuy giản dị, dễ nhớ, dễ thuộc nhưng nghiêm túc mà nói thì làm theo cả đời cũng chưa hết. Trước những sự cố môi trường thời gian vừa qua và quan sát thực trạng vệ sinh đô thị quanh ta, tôi nghĩ, Năm điều Bác Hồ dạy không chỉ các em nhỏ mà cả người lớn cũng cần phải học, ngay cả điều tưởng như không mấy khó. Ấy là tôi muốn nói tới điều thứ tư: “Giữ gìn vệ sinh thật tốt”. Vì sao giữ gìn vệ sinh lại được Bác Hồ căn dặn các em học sinh phải làm thật tốt cùng bốn điều hệ trọng khác trong phấn đấu và rèn luyện là: “Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào/ Học tập tốt, lao động tốt/ Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt.../ Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm”?
Giữ vệ sinh là việc chắc ai cũng hiểu và thấy không khó thực hiện. Thế nhưng hiện nay nhiều người (bao gồm cả người lớn lẫn trẻ nhỏ) chẳng những không giữ mà còn đang làm mất vệ sinh bằng sự tùy tiện, vô ý thức đáng kinh ngạc. Ngay giữa Thủ đô hễ có sự kiện tụ họp đông người thì y như rằng rác thải sinh hoạt tràn ngập. Mấy ngày mở tuyến phố đi bộ mới quanh hồ Hoàn Kiếm, công nhân vệ sinh môi trường phải làm liên tục năm ca/ngày, dọn rác 24/24 giờ mà vẫn không xuể. Nhiều khu vực ở Thủ đô, mương thoát nước bị đủ thứ rác thải làm tắc nghẽn, mùi xú uế bốc lên nồng nặc, vậy mà nhiều người cả dân lẫn “quan” vẫn thấy mình vô can. Thế nên có chuyện “ông Tây dọn rác” (James Joseph Kendall, người Mỹ) tại phường Yên Hòa, quận Cầu Giấy hồi tháng 5 vừa qua, mới được Ban tổ chức Giải thưởng Bùi Xuân Phái trao giải “Việc làm - Vì tình yêu Hà Nội” năm 2016! Là người Hà Nội liệu bạn có nghĩ gì về điều này không?
Suy rộng ra, những người thiếu ý thức giữ gìn vệ sinh công cộng hẳn không thể thật sự biết cách giữ gìn thân thể và ngôi nhà của họ sạch sẽ. Những người đang tâm buôn bán thực phẩm bẩn, đầu độc người tiêu dùng từ từ hoặc ngay lập tức, khó có thể là một nhân cách ngay ngắn, trong sạch. Còn những kẻ dự mưu hay đồng loã trong các “dự án” xả chất thải độc hại, huỷ hoại môi trường sông, biển, đất liền thời gian qua, để lại hậu quả kéo dài nhiều thập kỷ, chắc chắn tâm hồn và đạo đức đã “mất vệ sinh” từ lâu; đã bị ô nhiễm bởi sự tham lam, đen tối dẫn đến tội ác.
Chính vì vậy, “Giữ gìn vệ sinh thật tốt” là tiêu chí rèn luyện rất quan trọng, là một trong những phần cơ bản góp nên đạo đức và nhân cách một con người từ lúc tuổi còn thơ. Việc tưởng nhỏ và dễ thực hiện (vì vậy cũng dễ bị chủ quan, coi nhẹ trong lúc dạy và học) nhưng để duy trì thường xuyên, liên tục trong suốt cả cuộc đời lại không dễ chút nào! Nó phải được gây dựng, giáo dục thường xuyên, bền bỉ mới có thể trở thành thói quen văn minh trong hành xử văn hóa. Thói quen và hành xử này hiện nay đang ở mức khá thấp và tiềm ẩn những hệ luỵ không hề thổi phồng trong tương lai.

Chủ tịch Hồ Chí Minh là vị lãnh tụ cách mạng không chỉ dành rất nhiều tình cảm yêu thương cho thiếu niên, nhi đồng, mà còn rất quan tâm giáo dục các cháu. Trước lúc đi xa, Người còn để lại cho chúng ta những di sản tinh thần to lớn, những tư tưởng vô giá, những giá trị nhân văn cao cả. Nhiều thế hệ thiếu niên, nhi đồng Việt Nam luôn ghi nhớ 5 điều Bác dạy. Trong đó em tâm đắc nhất là điều thứ 5:"Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm".
Năm điều Bác dạy thiếu niên, nhi đồng hàm chứa những truyền thống quý báu từ bao đời nay của dân tộc ta. Ðó là truyền thống yêu nước nồng nàn, kiên cường chiến đấu chống mọi kẻ thù xâm lược; ham học hỏi, cầu tiến bộ; đoàn kết, nhân ái, thương người như thể thương thân; lao động cần cù, sáng tạo và mối quan hệ tin cậy. Thực hiện lời dạy “Yêu tổ quốc, yêu đồng đồng bào”, “học tập tốt – lao động tốt”, “đoàn kết tốt – kỷ luật tốt”, và cả “giữ gìn vệ sinh thật tốt” cũng chưa đủ, để trở thành công dân có ích cho đất nước, chúng ta cần có đức tính “khiêm tốn, thật thà, dũng cảm”, đừng vội kiêu căng khi thấy mình đã giỏi vì ai mà chẳng có những khiếm khuyết, có thể mình giỏi hơn người ở điểm này nhưng người lại giỏi hơn ta ở điểm khác vì vậy chúng ta phải biết học hỏi những điều mình còn yếu kém hơn, đó mới là khiêm tốn. Phải luôn biết thành thật với chính mình, chân thật với mọi người, đừng bao giờ gian dối vì điều đó chỉ làm cho chúng ta bị người khác xa lánh mà thôi. Biết trung thực và nhận lỗi mới là người khiêm tốn. Thật thà là cha gian dối. Thật thà là một đức tính quý và người thật thà luôn được mọi người yêu mến. Đồng thời, chúng ta phải biết dũng cảm tức là biết bình tĩnh và có nghị lực để vượt qua khó khăn, sẵn sàng đương đầu, sống vị tha, nói cách khác là luôn chịu phần thiệt về mình, sẵn sàng hi sinh vì mục đích cao cả, sẵn sàng nhường nhịn những người yếu kém hơn mình và sẵn sàng vì việc lớn của tập thể mà xả bỏ cái danh cái lợi cá nhân, chấp nhận gian nan thử thách vì chính những điều đó mới hun đúc ý chí và nghị lực của mỗi chúng ta. Nên nhớ cuộc đời không bao giờ chấp nhận những kẻ yếu đuối, bạn hãy thử nhìn xem, cuộc sống chung quanh chúng ta biết bao tấm gương vượt khó học tốt, không ngại nguy hiểm cứu người. Những con người, những bạn bè đó thật sự là những người dũng cảm. Tôi thầm khâm phục những tấm gương hy sinh trong thời bình, bởi trong họ đã thấm nhuần những lời dạy của Bác Hồ kính yêu, bởi trong họ thật sự là người con của Tổ quốc khi cần có thể xả thân!
Cách đây tròn 52 năm, vào năm 1961, nhân Lễ kỷ niệm 20 năm Ngày thành lập Đội Thiếu niên Tiền phong Việt Nam (15/5/1941 - 15/5/1961), theo đề nghị của Trung ương Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi một bức thư cho thiếu niên, nhi đồng. Bảo tàng Hồ Chí Minh hiện còn lưu giữ bản thảo của bức thư đó. Trong thư Bác căn dặn: “Các cháu cũng tham gia đấu tranh bằng cách thực hiện mấy điều sau đây:
"Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào,
Học tập tốt, lao động tốt,
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt,
Giữ gìn vệ sinh,
Thật thà, dũng cảm”.
Nhưng trong cuốn sổ Giải thưởng Bác Hồ là loại sổ dành riêng để thưởng cho giáo viên và học sinh có thành tích xuất sắc trong học tập năm học 1964 - 1965 thì 5 điều Bác dạy trên đây lại được in hoàn chỉnh là:
“Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào,
Học tập tốt, lao động tốt,
Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt,
Giữ gìn vệ sinh thật tốt,
Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm”.
Chữ “thật tốt” và chữ “khiêm tốn” được bổ sung vào 2 câu cuối, nên mỗi câu đều có 6 chữ.
Đồng chí Vũ Kỳ, thư ký của Chủ tịch Hồ Chí Minh cho biết: Sở dĩ như vậy vì gần đến cuối năm 1965, để chuẩn bị phần thưởng cho giáo viên và học sinh vào cuối năm học, Bác thấy 5 điều Bác dạy thiếu niên, nhi đồng từ năm 1965 trở về trước, 3 câu đầu mỗi câu có 6 chữ còn 2 câu cuối mỗi câu chỉ có 4 chữ, như vậy không cân đối. Bác đã suy nghĩ và bổ sung thêm cho mỗi câu đủ 6 chữ.
Đặc biệt, ở câu thứ 5, Bác thêm chữ “Khiêm tốn” vì từ năm 1965 trở đi, đế quốc Mỹ bắt đầu mở rộng chiến tranh, ném bom bắn phá miền Bắc, nghe theo tiếng gọi thiêng liêng của Chủ tịch Hồ Chí Minh “Mỗi người làm việc bằng hai để đền đáp cho đồng bào miền Nam ruột thịt” nên xuất hiện ngày càng nhiều gương “Người tốt việc tốt” ở mọi lứa tuổi. ở miền Bắc xuất hiện nhiều gương thiếu nhi dũng cảm cứu người, cứu hàng; ở miền Nam xuất hiện nhiều gương dũng sỹ diệt Mỹ. Nhưng Bác không muốn các em tự kiêu, mà muốn các em khiêm tốn, vì đức khiêm tốn sẽ giúp các em tiến bộ mãi. Bác còn đánh giá rất cao đức khiêm tốn ở các em. Bác nói: “ở nước Mỹ, người ta giết nhau chỉ vì đồng bạc giấy, thế mà ở Việt Nam ta các cháu bé đã biết sống như thế nào... Có cháu lên 6 tuổi cùng bạn đi chơi, bạn nó sảy chân ngã xuống ao, nếu chạy về gọi người lớn thì bạn chết mất, cháu liền bám vào bụi cỏ bờ ao, nhoai cái chân nhỏ xíu ra, miệng bảo bạn “bám vào đây, bám vào đây”. Cháu tuy nhỏ tuổi mà biết thương bạn như vậy. Thương bạn, thông minh và dũng cảm, cháu lại khiêm tốn nữa, cứu được mạng người mà không khoe khoang. Văn minh chiến thắng bạo tàn. Xã hội ta văn minh hơn xã hội Mỹ từ những việc làm của các cháu bé như vậy”.
Từ đó đến nay, 'Năm điều Bác Hồ dạy' đã trở thành tiêu chuẩn đạo đức của trẻ em Việt Nam phấn đấu, tu dưỡng, rèn luyện để trở thành Cháu ngoan Bác Hồ. Nghe theo lời dạy của Người, thiếu niên và nhi đồng khắp nơi trong cả nước đã hăng hái thi đua tham gia phong trào 'Hai tốt', phong trào 'Thiếu nhi làm nghìn việc tốt thực hiện năm điều Bác Hồ dạy', v.v.