Việt Nam ta nổi tiếng với các loại cây ăn quả, mỗi loại có vị ngọt riêng, thơm ngon, mùa hè nóng bức được thưởng thức những chùm nhãn ngọt thì thật tuyệt.

Nguồn gốc của cây nhãn cho đến nay vẫn còn có những ý kiến khác nhau, có người cho rằng nguồn gốc của cây nhãn từ vùng Quảng Đông, Quảng Tây (Trung Quốc), có tác giả cho rằng gốc từ Ấn Độ, sau đó mới được đem đi trồng ở Malaysia và Trung Quốc, có người lại cho rằng Kalimantan (Indonesia) cũng là cái nôi của nhãn.

Nhãn là cây nhiệt đới và á nhiệt đới, có thể trồng được từ đường xích đạo đến vĩ tuyến 28-36, nhưng chỉ có một số nước trồng được và có giá trị kinh tế với diện tích lớn như Trung Quốc, Thái Lan, Việt Nam, Myanmar, Indonesia, Malaysia, Ấn Độ, Mỹ… Nhãn có tính thích ứng rộng, có thể trồng trên nhiều loại đất từ vùng nước ngọt quanh năm đến vùng nhiễm mặn.

Cây cao từ 5 – 9 m. Thân cây xù xì, vỏ có màu nâu xám. Nhãn có nhiều cành từ thân giữa vươn ra trông như những cánh tay vươn thẳng tới trời cao, lá cây xanh um tùm quanh năm. Lá kép hình lông chim, mọc so le, gồm 5 đến 9 lá chét hẹp, dài 7–20 cm, rộng 2,5–5 cm. Cây thường ra hoa màu vàng nhạt, mọc thành chùm ở đầu cành hay kẽ lá vào những tháng 2,3,4.

Quả tròn có vỏ ngoài màu vàng xám, lớp ngoài hầu như nhẵn. Hạt đen nhánh, có cùi màu trắng bao bọc xung quanh. Cùi nhãn khô hay long nhãn dẻo, có màu nâu hoặc nâu đen, được dùng làm thực phẩm đồng thời là một vị thuốc thường được dùng trong Đông y chữa các chứng bệnh hay quên, thần kinh kém, suy nhược, hay hoảng hốt, khó ngủ. Chắc ai cũng từng nghe về câu đố dân gian liên quan đến quả nhãn:

“Da cóc mà bọc bột lọc
Bột lọc mà bọc hòn than –Là gì?”

Mùa quả là vào khoảng tháng 7-8. Cây nhãn tương đối chịu rét hơn so với các cây cùng họ như vải, đồng thời cũng ít kén đất hơn. Rễ nhãn ăn rất sâu và rộng, ở những vùng đất đỏ tơi xốp rễ có thể ăn sâu tới 4 đến 5m, ở những vùng đất nông thì rễ ăn nông. Rễ nhãn ăn rất rộng nói chung rộng hơn tán lá nhiều lần, ở nơi đất xốp thì phần lớn rễ tập trung ở độ sâu 10 – 100 cm và tập trung nhiều nhất ở độ sâu 50cm trở lại.

Ở nơi đất tốt thì rễ phân nhánh nhiều và ít có tình trạng rễ đuôi chuột, rễ nhãn có nấm cộng sinh giống như rễ vải. Nhãn là cây ăn quả ra hoa ở đầu cành từ khi ra hoa, đậu quả đến quả lớn không có khả năng ra lộc trên cành mang quả. Quá trình ra hoa của nhãn có thể chia thành các thời kỳ: thời kỳ xuất hiện mầm hoa, thời kỳ xuất hiện hoa, thời kỳ nở hoa và thụ phấn, thời kỳ tàn hoa và đậu quả.

Nhãn cũng có nhiều loại, các loại nhãn thường có sự khác biệt ở quả,có thể phân biệt qua cùi nhãn, hoặc nếm trực tiếp bằng hương vị. “Nhãn lồng Hưng Yên” nổi tiếng là loại quả được tiến dâng vua hồi xưa nên quả to, dày và màu vàng sậm. Cùi nhãn dày, mọng nước và hạt nhãn nhỏ, lúc ăn rất thích, lại đắt hàng, có giá trị kinh tế cao.

Ngoài ra còn có “nhãn xuồng cơm vàng” là nhãn có gốc ở Vũng Tàu nước ta, cùi dày và có màu vàng trong, khô, vị ngọt và giòn. “Nhãn tiêu da bò” còn gọi “nhãn quế”, quả nhỏ, vỏ mỏng, nhẵn và có màu nâu sáng rộ vàng, đặc trưng ở Huế.

Nhãn là loại quả quen thuộc với người dân Việt, có giá trị nguồn lợi kinh tế cao.

“Da cóc mà bọc bột lọc
Bột lọc mà bọc hòn than”

Đó là quả gì? Chắc hẳn những ngày còn bé, ai trong chúng ta cũng từng cùng chúng bạn chơi trò câu đố như thế. Câu đố đã miêu tả một loại quả rất đặc trưng của làng quê Việt Nam, đặc biệt là Hưng Yên quê hương tôi – quả nhãn.

Nhãn trong Hán Việt là “long nhãn”; nghĩa là “mắt rồng” vì hạt có màu đen bóng. Nhãn là loài cây nhiệt đới lâu năm thuộc họ Bồ hòn, có nguồn gốc ở miền nam Trung Quốc. Cây nhãn có nhiều loại, được trồng ở nhiều nơi nhưng nổi tiếng nhất là nhãn lồng Hưng Yên.

Cây nhãn cao từ 5–10 m, thân gỗ. Vỏ cây xù xì, có màu nâu xám. Trên thân có nhiều cành, lá um tùm xanh tươi quanh năm. Lá nhãn hình lông chim, mọc so le lẫn nhau, gồm 5 đến 9 lá 1 cành nhỏ, dài khoảng 3 – 4cm, rộng 1,5 – 2,5 cm. Nhãn ra hoa vào mùa xuân, khoảng các tháng 2, 3, 4. Hoa nhãn màu vàng nhạt, mọc thành từng chùm. Đến tháng 7, tháng 8 cây mới ra quả. Quả nhãn hình tròn có vỏ ngoài màu vàng xám, hầu như nhẵn.

Thời gian đó, chỉ đi trên những con đường ở Hưng Yên bạn cũng có thể nhẹ nhàng chạm tay vào những chùm nhãn bóng mịn, trĩu nặng xà xuống. Quả đúng như tên gọi “vương quốc nhãn lồng”. Quả nhãn lúc nhỏ thì bé xíu, màu xanh. Đến khi chín quả mới phồng lên căng mọng, hương thơm dịu nhẹ. Quả nhãn lồng Hưng Yên to, tròn, da trơn bóng và màu vàng nâu. Vỏ nhãn bao bọc bên trong lớp cùi nhãn dày, màu trắng ngà.

Quả nhãn có vị ngọt thơm, dai, vị ngọt nhẹ nhàng lan tỏa trong miệng, đặc biệt dễ chịu. Lớp cùi ngọt lại bọc lấy hạt màu đen nhánh, to nhỏ tùy cây. Hương vị quả rất ngon. nhà bác học Lê Quý Đôn từng viết “mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi, đã nảy ra vị thơm tựa như nước thánh trời cho” để ngợi ca hương vị của thứ quả này.

Quả nhãn có rất nhiều công dụng, giá trị. Nhãn là một trong những loại quả được yêu thích nhất, đặc biệt là vào mùa hè. Nhãn lồng Hưng Yên được bạn bè quốc tế yêu thích, đưa tên tuổi của nước ta ra thị trường thế giới khó tính như Nhật Bản, Mỹ hay Hàn Quốc. Nhãn chín xong hái xuống ăn hoặc bóc lấy cùi để làm chè long nhãn nổi tiếng.

Còn ở nhiều nơi người ta đem sấy khô, ăn cũng rất ngon. Cùi nhãn khô có màu nâu hoặc nâu đen, được dùng làm thực phẩm đồng thời là một vị thuốc thường được dùng trong Đông y chữa các chứng bệnh hay quên, thần kinh kém,… Hạt nhãn để chữa các chứng chốc lở, gội đầu, đứt tay, chân.

Một quả nhãn bé nhỏ thôi nhưng khi chạm vào lưỡi lại giống như mang theo cả hương vị của mùa hè. Cái vị ngọt ngọt thanh thanh của nhãn đã làm say đắm biết bao trái tim. Thời gian qua đi, mỗi mùa hè sang, trên những kệ hoa quả, trong mỗi gia đình đều không thể thiếu chùm nhãn căng mọng, hấp dẫn.

Những chùm nhãn kính dâng lên ông bà, tổ tiên, và những chùm nhãn cả đại gia đình cùng thưởng thức đã trở thành một phần của mùa hè. Nhãn lồng Hưng Yên là niềm tự hào của người dân nơi đây, đồng thời cũng là hương vị thanh mát của mùa hè Việt Nam.