Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng thấy quen thuộc với câu ca dao tả cô hàng xén trên. Thật vậy, hình ảnh cô hàng xén với chiếc gánh kẽo kẹt rong ruổi trong những buổi chợ phiên không phải là hình ảnh xa lạ trong những trang văn viết về người phụ nữ Việt Nam. Đến với nhà văn Thạch Lam - cây bút lãng mạn những năm trước Cách mạng tháng Tám, hình tượng người phụ nữ thôn quê truyền thống đã trở nên tiêu biểu. Người nghệ sĩ ấy luôn trân trọng, nâng niu hình ảnh này. Thạch Lam viết về người phụ nữ với tất cả tấm lòng, ca ngợi họ bằng những ngôn từ bình dị nhất, từ cái trữ tình đậm chất Thạch Lam. Những tác phẩm của ông hiện lên trong mắt bạn đọc dung dị, mộc mạc, đẹp một cách sáng trong như chính đức hi sinh thầm lặng của những người con gái, như chính "cô hàng xén" trong tác phẩm. Để nét đẹp xưa vương bóng trong bức chân dung người phụ nữ tần tảo, chịu thương chịu khó, Thạch Lam đã vẽ trong lòng ta những giọt nắng trong trẻo, ấm áp xua đi hiện thực u uất của một xã hội thực dân nửa phong kiến thối nát, bất công.

Trong nền văn xuôi Việt Nam, có ba con người kiệt xuất trong số ít những người kiệt xuất ở nửa đầu thể kỉ XX. Đó là Vũ Trọng Phụng – gào thét, đau đớn trong mỗi tác phẩm của mình. Là Nguyễn Tuân hiện lên tài hoa mà sang trọng trong từng trang văn. Và người cuối cùng, đó là Thạch Lam – một nhà văn tinh tế, thanh đạm, nhẹ nhàng như bước chuyển của tâm hồn Việt Nam trong sáng, giản dị trong từng con chữ của ông. Sự nghiệp viết lách Thạch Lam bao gồm nhiều thể loại. Nhưng với truyện ngắn trong các tập "Gió lạnh đầu mùa" (1937) , " Nắng trong vườn" ( 1938) ,.. là thành công hơn cả. Nó thể hiện rõ rệt nhất đặc trưng của phong cách văn chương Thạch Lam. Và gây ấn tượng trong tâm trí người đọc chính là truyện ngắn "Cô hàng xén". Ở đó, ta dễ dàng bắt gặp những cuộc đời bình dị và an lành, hiện lên bằng một bút pháp trữ tình sâu lắng.

Truyện ngắn xoay quanh cuộc đời của cô hàng xén tên Tâm. Cô ấy kiếm tiền nuôi sống ra đình bằng việc gánh hàng bán ở chợ. Gánh hàng của cô bao gồm kim, chỉ, lược.. Ngay từ công việc và cả mục đích mưu sinh vì gia đình đã khiến cô hàng xén hiện lên là một người phụ nữ tần tảo, chịu thương, chịu khó, yêu thương gia đình. Điều này khiến ta nhớ tới hình ảnh "thân cò" trong câu ca dao:

"Cái cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non"

Nhân vật cô Tâm là sự đổ bóng của ca dao, hay phải chăng cái sự lam lũ, hay lam hay làm đã là nét đẹp truyền thống của phụ nữ Việt Nam bao đời nay. "Cô Tâm bớt mệt hẳn đi khi nhìn thấy cây đa và cái quán gạch lộ ra trong sương mù. Cùng một lúc, dãy tre đầu làng gần hẳn lại, cành tre nghiêng ngả dưới gió thổi và nghe thấy tiếng lá rào rào và tiếng thân tre cót két. Cô sắp về đến nhà rồi, gánh hàng trên vai nhẹ đi, và những cái uốn cong của đòn gánh bây giờ nhịp với chân cô bước mau. Cô thấy chắc dạ và ấm cúng trong lòng, bỏ hẳn nỗi lo sợ từ nãy vẫn quanh quẩn trong trí khi cô qua quãng đồng rộng, trơ gốc rạ dưới gió bấc vi vút từng cơn." Ngay từ những dòng văn đầu tiên, tác giả đã có thể cho người đọc thấy nghệ thuật truyện ngắn vô cùng tinh tế của mình. Văn Thạch Lam hay ở chỗ cốt truyện thường giản dị và cảnh sắc thiên nhiên không phải là cái phông bên ngoài câu chuyện như những đoạn trữ tình ngoại đề mà nó mềm mại và ý nhị tham gia tâm tình nhỏ to với thân phận con người. Sự tham gia ấy nhẹ nhàng đến mức đôi lúc tôi hình dung như được đọc văn của Pautopxki. Cô hàng xén gánh hàng trở về sau phiên chợ chiều khi đường làng đã bao phủ sương mù hòa với tiếng lá tre lào rào và thân tre cót két kêu, cạnh những cổng gạch cũ càng rêu phong. Những ngõ tối mấp mô vì lỗ chân trâu. Mùi bèo ở dưới ao. Mùi rạ quen thuộc và ẩm ướt. Rồi sáng sớm hôm sau, vẫn cô Tâm ấy lại gánh hàng lên chợ khi sương trắng còn đầy các ngõ. Rồi một hôm, cô Tâm hàng xén đi lấy chồng làng bên là anh giáo Bài nghèo khó. Gánh hàng xén như nặng thêm lên vì lo việc nhà chồng vẫn phải lo tiền cho cậu em trai trọ học trên tỉnh. Cuộc đời cô hàng xén như tấm vải thô dệt đều nhau bằng sương khói sớm chiều trong văn chương Thạch Lam.

Cô hàng xén tên Tâm Là người xinh đẹp nức tiếng được nhiều người để ý cô xinh dễ thương cũng nổi tiếng khắp vùng đến mức "bọn con trai cứ hay quanh quẩn chỗ cô ngồi và buông lơi chọc ghẹo". "Nhưng cô không để ý: Tâm thấy vững vàng ở giá trị và lòng cao quý của mình." Thạch Lam đã mô tả cuộc đời cơ cực, nhục nhã của một người phụ nữ giữa cái xã hội bất công, tiêu điều nhưng cũng không quên lách ngòi bút khám phá tâm hồn cao quý của người phụ nữ ấy.

"Nàng đã đảm đang nuôi cả một nhà, với lại, trừ phi là cô gái hư không kể, còn ai ở địa vị nàng cũng phải tảo tần buôn bán như thế. Làm việc, đối với Tâm, là lệ chung của người ta. Cô thấy chung quanh toàn những đàn bà chịu khó làm ăn vất vả để nuôi chồng, nuôi con. Không bao giờ Tâm nghĩ cho mình, cho cuộc đời riêng của cô." Ở đây, ta có thể thấy cô Tâm mang trách nhiệm với nhà chồng. Vất vả với Gánh Hàng xén trĩu nặng trên vai nhưng không bao giờ than trách kêu ca về nỗi khổ sở nhọc nhằn. "Không bao giờ Tâm có ý nghĩ cho riêng mình, cho cuộc đời riêng của cô". Bằng gánh hàng xén bé xíu, Tâm chắt chiu từ đó để nuôi cả gia đình. Những đồng tiền ít ỏi cô kiếm được luôn dành để lo cho em, cho gia đình chồng, cho con, cho cha mẹ. Nào là "lo tiền cho chồng vụ thuế, những lúc giỗ tết, phải may vá cho Bài: Chiếc áo lương mới chàng sắm ngày cưới đã bắt đầu bạc và rách rồi", nào là "em Lân đã lên trường tỉnh, sự tốn kém lại càng tăng thêm", kể từ khi Tâm sinh con, gánh nặng trên vai cô càng "cong xuống và rền rĩ". Hình ảnh quen thuộc "cái đòn gánh cong xuống vì hàng năng, kĩu kịt trên mảnh vai nhỏ bé theo nhịp bước đi". Một hình ảnh thật đáng thương, cái gánh trên đôi vai gầy mỏng manh kia đâu phải chỉ là cái đòn gánh, đó là cả trách nhiệm, trách nhiệm của người chị chăm lo cho đàn em, đó là trách nhiệm của người vợ với gia đình nhà chồng và là người mẹ với con thơ. Cô đã chọn cách quên đi bản thể, hy sinh đi lợi ích của riêng mình, luôn sống vì người khác chứ không sống cho bản thân. Đó là một sự hi sinh lăng thầm nhưng rất đỗi thiêng liêng của nhân vật.

"Buổi phiên chợ Bằng, Liên ngồi cạnh nàng nhí nhảnh khoe:

- - Này Tâm xem, tôi mới sắm được cái này đẹp lắm.

Liên đưa ra một đôi khuyên vàng cô mới gửi đánh ở trên tỉnh. Tâm cầm lấy ngắm nghía trên tay. Mắt nàng sáng lên, Tâm nghĩ đến những buổi nói chuyện với Liên khi nàng chưa lấy chồng. Hai chị em bàn về những đồ trang sức, và đôi khuyên là cái ước vọng tuyệt đích của hai cô gái quê. Hai người buổi vào cũng nhắc đến, và cùng hẹn nhau dành dụm để sắm một đôi đeo Tết.

- - Ðẹp quá nhỉ. Chị mua hết bao nhiêu?

Nàng ngẩn ngơ đưa trả lại Liên, yên lặng nhìn bạn mắc vào tai. Tâm nghĩ không bao giờ nàng có thứ ấy nữa. Làm sao dành dụm được chừng ấy tiền, mà nếu có số tiền ấy nữa nàng cũng còn phải để tiêu việc nhà, hay gửi cho các em."

Lần đầu tiên Tâm chạnh lòng cho số phận mình, là khi nghĩ đến Liên - cô bạn xưa hay đi chợ cùng nay đã được sung túc, giàu sang: "Bây giờ các chị em cũ không còn ai lại để cùng sẻ chia những nỗi khó nhọc với nàng", nhưng nó chỉ thoáng qua vì gánh năng cơm áo gạo tiền trên vai cô còn đó.

Chợ này bán ít thì sang chợ khác, gánh hàng xén đong đưa theo nhịp chân đi và đôi vai gầy càng thêm còm cõi. Ngày qua ngày tần tảo, ra đi khi trời còn sương muối xót và lạnh, ra về lúc trời chập tối gió bấc và mưa phùn hiu hắt, cuộc đời Tâm cứ thế thầm lặng trôi đi.

Kết thúc tác phẩm, sau khi đưa hai chục bạc - số tiền lấy họ của chồng cho em trai, Tâm trở về nhà trong nỗi buồn và lo sợ, "nàng cúi đầu đi nhanh vào bóng tối". Điều này thể hiện nỗi sợ hãi, hoang mang của một mảnh đời mãi loanh quanh trong nghèo đói, không tìm ra được lối thoát cho ngày mai. Cái nghèo đói của Tâm gắn liền với nỗi lo âu không vun vén chu toàn được cho hai gia đình nội, ngoại. Đức hy sinh với Tâm như một bản năng hình thành từ trong máu thịt, cô chấp nhận nó như một lẽ hiển nhiên bởi "có đâu chỉ một mình cô: Trong những lũy tre xanh kia, bao nhiêu người cũng như cô, cũng phải chịu khó, và nhọc nhằn, để kiếm tiền nuôi chồng, nuôi con, nuôi các em".

Ở Thạch Lam, có sự giao thoa giữa chất hiện thực và lãng mạn rất đặc trưng. Dù gánh hàng đi chợ suốt một ngày dài đằng đẵng, nhưng Tâm vẫn có thể gác đi nỗi vất vả để lắng nghe tiếng xao xác giẫm lên lá khô, ngửi mùi bèo dưới ao và mùi ra ướt đưa lên ẩm ướt. Hay ngay trong buổi chợ ồn ào, Tâm vẫn đủ thư thái để cảm nhận "không khí giá và trong của buổi sáng làm hồng da dẻ và khiến máu chảy mạnh". Mùi hương, màu sắc, khí vị của làng quê yên bình và trong trẻo được cảm nhận qua nhân vật chính phần nào giảm đi cái khắc nghiệt của cuộc sống và mang vào cho trang văn chất thơ man mác, dìu dịu.

Đọc Thạch Lam có thể thấy cô Tâm và các nhân vật nữ khác trong văn Thạch Lam thường có số phận bất hạnh. Nhưng vượt lên tất cả, họ luôn cố gắng gìn giữ những phẩm chất cao quý của tâm hồn, luôn quan tâm, hi sinh vì người khác mà ít khi nghĩ cho mình. Đó là vẻ đẹp truyền thống người phụ nữ Việt. Không chỉ vậy, Thạch Lam còn am hiểu sâu sắc đời sống nội tâm của nhân vật, ông len lỏi vào ngõ ngách tâm hồn người, lắng nghe những vang động sâu thẳm bên trong để đồng cảm với thân phận người phụ nữ bằng tất cả tâm hồn tinh tế, nhạy cảm. Điều đó khẳng định rằng nhà văn thương cảm, sẻ chia, yêu thương tha thiết những người phụ nữ - kiếp người bé nhỏ, yếu đuối trong xã hội.